Włodzimierz Tetmajer – młodopolski malarz zafascynowany rodzimym folklorem, pisarz, społecznik, polityk. W polskiej kulturze i historii odegrał ważną, prekursorską rolę, a mimo to do niedawna pozostawał na drugim planie, niedoceniony, czasem mylony lub wręcz łączony w jedną osobę ze swoim przyrodnim bratem Kazimierzem Przerwa-Tetmajerem, poetą[1].
Fotografia z 1911 lub 1912 roku przedstawia artystę w tradycyjnym, szlacheckim ubiorze, pozującego na kolumnowym ganku pomalowanego na biało drewnianego dworku w podkrakowskich Bronowicach Małych. Pod względem ikonograficznym zdjęcie nawiązuje do reprezentacyjnych portretów magnackich i dworskich malowanych w XVII i XVIII wieku: portretowany ujęty jest w dumnej pozie, w pełnej postaci, na rozstawionych nogach, z jedną ręką ułożoną pod bok, a drugą na rękojeści szabli.
Jednak ten stylizowany portret oddaje tylko część osobowości bohatera. Mamy tu bowiem do czynienia z człowiekiem oryginalnym i wielowymiarowym, mającym odwagę wyłamywać się z obowiązujących konwencji funkcjonowania społecznego i przynależności klasowej.
Wychował się w majątku ziemskim ojca Adolfa w Ludźmierzu na Podhalu. Matka – Leonia z Korbickich, zmarła kilka dni po urodzeniu syna ostatniego dnia grudnia 1861 roku. Adolf Tetmajer ożenił się powtórnie z Julią Grabowską, która urodziła mu drugiego syna, Kazimierza.
W drugiej połowie lat 80. Tetmajerowie zamieszkali w Krakowie, a Włodzimierz studiował filologię klasyczną na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz malarstwo w szkołach i akademiach Wiednia, Monachium, Paryża i Krakowa. Był człowiekiem niezbyt zamożnym z domu, ale pochodzącym z tzw. „dobrej rodziny”, światłym, zdolnym, przystojnym, obytym w świecie i towarzystwie, bywalcem salonów.
W 1889 roku, w poszukiwaniu plenerów i tematów malarskich, razem z przyjacielem Ludwikiem de Laveaux, trafił do podkrakowskiej wsi Bronowice Małe, która stała się jego inspiracją dla jego dalszej drogi twórczej i życiowej. Malował chłopów i ich życie, uczestniczył w wiejskich obrzędach, uroczystościach rodzinnych i kościelnych, zachwycały go „bajecznie” kolorowe stroje ludowe. Przez powstające w tym środowisku obrazy odkrywał surowe piękno wsi dla mieszczaństwa, stając się z czasem jednym z prekursorów młodopolskiej mody na ludowość i „chłopomanię”. To właśnie na wsi i w przyrodzie odkrywał autentyzm, znalazł miłość życia i odnalazł też samego siebie.
W 1890 roku mieszczański Kraków żył mezaliansem, jakim był ślub znanego już malarza i szlachcica Włodzimierza Tetmajera z prostą bronowicką chłopką – Anną Mikołajczykówną. Artysta i jego żona doświadczyli początkowo ostracyzmu społecznego, ojciec zerwał z synem kontakty. Jednak niezachwiana i pełna godności postawa młodego małżeństwa przyniosła im ostatecznie duży szacunek, wzbudzała też powszechną ciekawość.
Dziesięć lat później, podobny, choć znacznie większy skandal wywołał przyjaciel Tetmajera, Lucjan Rydel, który, zafascynowany życiem Tetmajerów, ożenił się z siostrą Anny – Jadwigą. Ich słynne wesele odbyło się w 1900 roku w ówczesnym domu Tetmajerów na Bronowicach, a Stanisław Wyspiański – uczestnik tego wydarzenia, napisał potem jedno z ważniejszych dzieł w literaturze polskiej XX w. – „Wesele. Dramat w trzech aktach”.
Na prezentowanym zdjęciu Włodzimierz Tetmajer ma ok. pięćdziesiąt lat, a za sobą już 20 lat niełatwego, chociaż szczęśliwego życia rodzinnego. W pierwszych latach po ślubie mieszkali z Anną w izbie chaty u teściów – Mikołajczyków, zimy spędzali w mieście. W 1895 roku, już z trzema córkami, przeprowadzili się na stałe na wieś, do wybudowanego na posesji Mikołajczyków własnego domu. W tym właśnie domu, łączącym cechy architektury dworkowej i typowej bronowickiej chałupy, Tetmajer urządził przyjacielowi Lucjanowi Rydlowi i swojej szwagierce Jadwidze – słynne wesele. W 1912 roku, Rydel odkupi zresztą ten dom od Tetmajerów, przebuduje go i zamieszka w nim wraz z rodziną. Obecnie jest to oddział Muzeum Krakowa – Rydlówka.
Tetmajer żyje więc od dwóch dekad wśród chłopów i częściowo jest jednym z nich, ale cały czas pracuje twórczo. Ma mniejsze i większe zlecenia malarskie w Krakowie i poza nim, przynoszące nieregularny dochód. Oprócz malarstwa sztalugowego zajmuje się również projektowaniem witraży, ilustratorstwem, scenografią i przede wszystkim – malarstwem ściennym. Bierze udział wystawach, otrzymuje nagrody, sporo wyjeżdża. Nazywany jest „chłopomanem” i pionierem ruchu ludowego.
Podstawą życia Tetmajerów jest również gospodarstwo, którym zajmuje się mądra i zaradna Anna. 11 lipca 1911 roku, a więc możliwe, że w czasie kiedy zrobiono zdjęcie, małżeństwu Tetmajerów rodzi się dziewiąte dziecko – Krystyna Barbara Leonia – młodsza od swojej najstarszej siostry Jadwigi o 20 lat!
W widocznym na zdjęciu drewnianym dworze, rodzina mieszka już od ok. 10 lat. W 1902 roku zakupili dawny pofranciszkański folwark z dworem z 1862 roku (zbudowany dla zakonników zajmujących się rolnictwem) wraz z zabudowaniami gospodarczymi, ogrodem i sadem. Dom wymagał generalnego remontu, powstały więc nowe ściany, wymieniona została więźba dachowa i sufitowe belki. Dach pokryto nowym gontem, sprawiono nowe obramienia okienne. We wnętrzach drewniane stropy belkowe zastąpiono bielonymi sufitami, z wyjątkiem dawnego refektarza, gdzie zrekonstruowano zabytkowy strop. Dobudowano część kuchenną, a w budynku dawnej stodoły powstał dodatkowy pokój i pracownia malarska z dużym oknem od północy. Wejście stanowił kolumnowy ganek, na którym to właśnie pozuje artysta. Oficjalne „zasiedliny” odbyły się wiosną 1904 roku. Dwór Tetmajerów funkcjonował jako salon artystyczno-literacki Krakowa, gościło tu wiele ówczesnych znakomitości.
W czasie kiedy zrobiono zdjęcie, Włodzimierz Tetmajer został wybrany na posła XII kadencji parlamentu austriackiego z listy Polskiego Stronnictwa Ludowego. Już wcześniej był znany w zachodniej Galicji ze swojej działalności politycznej i niepodległościowej oraz ze szczególnego zaangażowania w sprawy wsi i chłopstwa. To dzięki niemu w Bronowicach Małych powstała jednostka ochotniczej straży pożarnej. Domagał się większego udziału chłopów w życiu publicznym, reformy systemu szkolnictwa, zrównania dostępu do wiedzy dla społeczności wiejskiej i miejskiej. Niestety, zaangażowanie w działalność polityczną nie pozostawiało już czasu na malowanie.
Ubiór kontuszowy zwany polskim strojem narodowym, który na zdjęciu prezentuje Włodzimierz Tetmajer, od drugiej połowy XIX w. i na początku wieku XX. zakładany był właśnie przez polskich posłów na galicyjski Sejm Krajowy i do austriackiej Rady Państwa.
Zdjęcie nawiązuje również do popularnej w 2 połowie XIX w. fotografii kostiumowej i jej specyficznej odmiany – portretu w stroju kontuszowym. Portret taki był deklaracją przynależności do wyższej warstwy społecznej, ale także, a może przede wszystkim – manifestacją postawy patriotycznej i niepodległościowej.
Podstawą stroju narodowego polskiego był dopasowany, dłuższy kaftan, formą wywodzący się ze wschodu – tzw. żupan. Szyty z wełny lub jedwabnej, wzorzystej tkaniny, z niskim kołnierzykiem, zapinany do pasa na szereg małych guzików, haftek lub guzów. Okryciem wierzchnim, stanowiącym komplet z żupanem był kontusz. Jego niezwykle oryginalny fason powstał w Polsce w 2 połowie XVII wieku, a w wieku XVIII noszony był powszechnie przez wyższe lub bogatsze warstwy społeczne. Szyty zwykle z gładkich tkanin o żywych barwach, ciemniejszych niż żupan. Szczególne dla kontusza są tzw. wyloty – rozcięcia w rękawach, zwisające luźno lub w charakterystyczny sposób odrzucane do tyłu. W talii żupana wiązano największą ozdobę ubioru – imponujący, zazwyczaj jedwabny pas kontuszowy – temat na osobną opowieść. U boku przypinano karabelę, szablę z wyrzeźbionym orłem na głowicy, o bogato inkrustowanej rękojeści, trzymaną w dekoracyjnej pochwie. Tetmajer nosi tu szerokie spodnie – hajdawery, które wpuszczone są w wysokie buty z cholewami, a na głowie ma futrzany kołpak z osadzonym na przedzie strusim piórem.
Autorem zdjęcia jest czeski etnograf i antropolog przebywający z wizytą w Krakowie - Karol Chotek, który zbierał informacje na temat ubioru i zwyczajów w podkrakowskiej wsi. Być może to on poprosił Włodzimierza Tetmajera o zaprezentowanie do zdjęcia polskiego stroju szlacheckiego. W zbiorach Muzeum znajduje się aż 27 fotografii wykonanych przez Karola Chotka latem 1911 lub 1912[2] roku w krakowskich Bronowicach.
Widoczny na zdjęciu dworek stanowi obecnie własność prywatną w rękach potomków Włodzimierza Tetmajera. W czasie corocznego Święta ulicy Tetmajera na Bronowicach, udostępniana jest pracowania malarza, gdzie pokazanych jest m. in. kilka przykładów ubiorów kontuszowych należących do artysty.
O historiach dziejących się na przełomie wieków między Bronowicami Małymi a Krakowem można przeczytać w fascynującej książce Moniki Śliwińskiej pt. Panny z „Wesela”. Siostry Mikołajczykówny i ich światy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2021.
Opracowała: Anna Bujnowska
[1] Zwraca na to uwagę, w rozmowie z Martą Perchuć-Burzyńską, dr Michał Niezabitowski – dyrektor Muzeum Krakowa, które było inicjatorem uczynienia roku 2023 Rokiem Włodzimierza Tetmajera. W: Radio Tok FM, Audycja „Kultura osobista”, 29.12.2022
[2] W księdze inwentarzowej fotografie mają datę 1912, ale być może jest to czas kiedy do muzeum zostały przesłane. Wizyta Karola Chotka w MEK wspomniana jest w „Sprawozdaniu Wydziału Towarzystwa Muzeum Etnograficznego w Krakowie” za rok 1911. https://jbc.bj.uj.edu.pl/Content/290796/download/
