Symbolem pomyślnie zakończonych prac związanych ze sprzętem zboża, a jednocześnie atrybutem uroczystości dożynkowych, był wieniec żniwny. Żniwiarze splatali go z ostatnich kłosów zboża, z kępy pozostawianej na polu i nazywanej przepiórką. Mógł to być niewielki wianek z jednego rodzaju zboża, okrągły, zakładany na kosę lub pęczek zboża związany w bukiet, na Pomorzu nazywany krutką, w innych regionach równianką lub pępkiem. Pełnił on ważną rolę w obrzędach żniwnych – składany gospodarzowi jako symbol zboża, przechowywany troskliwie, w jesieni lub na wiosnę dodawany do ziarna siewnego – miał zapewnić ciągłość wegetacji i urodzaj w następnym roku.
Uroczystość obchodzona po zebraniu plonów, złożona z obrzędów żniwnych oraz zabawy mającej być wynagrodzeniem dla żniwiarzy, organizowanej przez właścicieli majątków ziemskich lub bogatszych gospodarzy, nosiła różne nazwy: dożynki, okrężne, wyżynek, plon a także wieńcowiny, wieńcowe lub też wieniec. Dożynki odbywały się w zależności od pogody w sierpniu lub we wrześniu. Niekiedy, gdy wieńce święcono w kościele, to łączono je ze świętem Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia).
Wieńce dożynkowe wykonywane były w różnych formach w zależności od regionu i wielkości gospodarstwa. Najczęstszą była korona z czterema pałąkami związanymi u góry, taka jaką zakładała na głowę przodownica, ale też snop zboża czy promienisty wieniec. Podstawą było niemłócone zboże: głównie pszenica i żyto, także jęczmień i owies, do których dodawano orzechy, jabłka, jarzębinę, pierniki – symbole dobrobytu oraz dekorowano kwiatami i wstążkami. W PRL-u, podczas dożynek organizowanych przez różne szczeble władzy, pojawiały się wieńce o różnych kształtach np. orła czy mapy Polski, a od lat 80. XX wieku zaczęły w nich dominować motywy religijne.
Prezentowany tu bukiet żniwny krutka z 1925 roku jest najstarszym, zachowanym w kolekcji ok. 40 wianków i wieńców dożynkowych w Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie.
Aktualizacja
Prezentowany obiekt to jedna z wielu odmian tradycyjnego wieńca dożynkowego, z dominującą funkcją obrzędową. Rodzaj niewielkiego bukietu, na Kaszubach nazywany krutką, splatany był ostatnich ściętych kłosów zboża, uroczyście niesiony na kosie pierwszego kosiarza i wręczany gospodarzowi. Ten częstował kosiarzy piwem, krutkę zawieszał na drzwiami domu lub przy obrazach świętych. W dniu Matki Boskiej Siewnej (8 sierpnia) krutkę święcił w kościele a ziarno z niej dodawał do następnego siewu. W bogatszych gospodarstwach i w dworach również organizowano uroczystości dożynkowe (po kaszubsku - òżniwinë) ale wieńce wyplatano okazalsze, w kształcie korony, nazywane na Kaszubach: wińcem lub koruną.
Nasza krutka do zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie została przekazana 28 sierpnia 1925 roku przez Macieja Szukiewicza (1870-1943) poetę, dramaturga, krytyka teatralnego, historyka sztuki, ówczesnego kustosza Muzeum Narodowego w Krakowie. Została ona dołączona do listu kierowanego do Seweryna Udzieli:
Kraków, 28.8.25
Szanowny Panie Dyrektorze!
Bawiąc na Pomorzu uzyskałem dla zbiorów Muz. Etnograficznego wieniec dożynkowy, który załączam. Podziękowanie za ten dar należy wysłać pod adresem: Franciszek Potrykus, Wielka Wieś, poczta Swarzewo, - Pomorze, pow. Pucki. Będzie to dla ofiarodawcy miłą pamiątką.
Łączę wyrazy wysokiego poważania.
Pokorny sługa
Maciej Szukiewicz
Wnosząc ze skrótowej notatki Seweryna Udzieli na liście, podziękowanie zostało wysłane. W dokumentacji muzealnej założonej do obiektu powtórzona została nazwa – wieniec dożynkowy a także nazwisko ofiarodawcy. Szkoda, że Maciej Szukiewicz nie dodał do obiektu jakichkolwiek informacji o okolicznościach przekazania daru ani też o jego pochodzeniu. Nie wiadomo więc czy Franciszek Potrykus sam wykonał krutkę, czy jako znaczniejszy gospodarz dostał od ją od żniwiarzy. Nie wiemy też kim był. Jedynie pewne jest to, że był to Kaszub z dziada pradziada gdyż nazwisko Potrykus pojawia się na tym terenie zarówno w przeszłości jak i współcześnie.
Opracowała
Małgorzata Oleszkiewicz
Bibliografia
1. Bystroń Jan Stanisław, Zwyczaje Żniwiarskie w Polsce, Kraków 1916.
2. Bork Bolesław, Ścieżki, bezdroża i drogi, https://bibliotekacyfrowa.eu/Content/50512/outimg-0001.pdf (dostęp: 21.05.2020)
3. Busler Andrzej,Czas żniw i dożynek, http://www.kaszubi.pl/o/gdynia/artykulmenu?id=537, (dostęp 21.05.2020)
4. Malicki Longin, Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986
5. Maciej Szukiewicz do Seweryna Udzieli, z 28 VIII 1925, Korespondencja Seweryna Udzieli, Archiwum MEK, nr inw. I/1892/MNP, RKP, sygn.m.180 III, k. 305.
6. https://kaszebsko.com/uploads/historia/Histori%C3%B4%20Kasz%C3%ABb%C3%B3w%20(22)III.pdf (dostęp: 21.05.2020)
