W kościele katolickim dzień Wszystkich Świętych obchodzony jest od IX w. - ustanowił go papież Grzegorz IV w 837 roku, natomiast Wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych nazywane również Dniem Zadusznym lub Dniem Zmarłych wprowadził św. Odilon - opat benedyktyński w Cluny (Francja) w 998 roku. Samo zjawisko upamiętniania i dbania o zmarłych jest jednak starsze od najstarszych znanych nam doktryn religijnych. Regularne pochówki zmarłych w archeologii notowane są od 100 000 lat, a dokonywali ich przedstawiciele naszego gatunku – homo sapiens. Co więcej, odkrycia pozostałości roślin przy szczątkach Neandertalczyków pozwalają nieśmiało sugerować, że już nasi pobratymcy intencjonalnie chowali i na swój sposób żegnali swoich zmarłych.
W zbiorach Muzeum Etnograficznego znajdują się także obiekty archeologiczne dokumentujące takie pochówki. Jednym z nich jest opisywana dzisiaj urna. W dokumentacji muzealnej nazwana urną wykopaliskową - glinianym naczyniem służącym do pochowania spopielonych szczątków ludzkich. Niewielka, prosta urna o wysokości 14 cm wykonana została ręcznie z gliny z domieszką drobnego żwiru/piasku. Średnica wylewu wynosi 8,1 cm, następnie szyja naczynia rozszerza się w stronę brzuśca. Brzusiec naczynia osiąga maksymalną wydętość mniej więcej w 2/3 wysokości - 13,7 cm, poniżej przechodzi w partię przydenną i dno o średnicy 6,5 cm. Po obu stronach urny znajdują się dwa małe taśmowate uszka. Została ona wypalona w atmosferze redukcyjnej, bez dopływu powietrza, o czym świadczy jednolita ciemna barwa naczynia. Obecny stan zachowania można określić jako dobry. Obiekt zachował się prawie w całości, brakuje niewielkiego fragmentu odłamanego przy wylewie. Na powierzchni widoczne są niewielkie otarcia i zadrapania o nieznanym czasie powstania.
Zapis w księdze muzealiów oraz najstarsze opracowanie obiektu przez pracownika Muzeum Etnograficznego jako darczyńcę podawały bliżej nieznanego profesora Aleksandrowicza. Takie nazwisko nie pojawia się jednak przy żadnym innym obiekcie z dość licznie reprezentowanych zbiorów naszego Muzeum. Weryfikacja tych zapisów z zachowaną Księgą Darów pozwoliła odkryć, że podczas przepisywania danych darczyńcy doszło do niewielkiego, a jednak znaczącego błędu – urna została przekazana bowiem przez ,,artystę-malarza profesora Aksentowicza”, czyli profesora Teodora Axentowicza, znanego i cenionego malarza, profesora i rektora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Urna trafiła do Muzeum w 1934 r, opisywana jednak była wiele lat później. W zawierusze dziejów musiało więc dojść do mylnego przekazania danych o darczyńcy. Na szczęście odrobina wysiłku pozwoliła naprostować cenne informacje. Zdecydowanie mniej danych zachowało się na temat geograficznego pochodzenia zabytku. Dokumentacja podaje niesprecyzowane okolice Krakowa. Ponadto, porównując ponownie księgę inwentarzową oraz Księgę Darów znajdziemy różnicę w przypisaniu proweniencji kulturowej urny. Księga inwentarzowa łączy obiekt z przedstawicielami kultury pomorskiej, Księga Darów zaś z ludnością kultury łużyckiej.
Krótką charakterystykę kultury łużyckiej przybliżyłam w Obiekcie Tygodnia publikowanym 20.09.2022 (https://etnomuzeum.eu/zbiory/czerpak). Pozwolę więc tutaj streścić pokrótce charakterystykę kultury pomorskiej wywodzącej się właśnie z kultury łużyckiej. Kultura pomorska nazywana niekiedy kulturą urn twarzowych wyodrębniła się z grupy kaszubskiej kultury łużyckiej około VI w. p. n. e. Zajmowała początkowo teren Pomorza Gdańskiego stopniowo rozprzestrzeniając się na tereny południowe – północną i środkową Wielkopolskę, Dolny Śląsk, ziemię chełmińską, Kujawy oraz znaczną część Mazowsza. W swoim maksymalnym zasięgu kultura pomorska dotarła również do Górnego Śląska, Małopolski oraz terenów Wołynia i Polesia. Ludność kultury pomorskiej wznosiła niewielki osady otwarte z domami o konstrukcji słupowej. Zajmowała się uprawą roli. Z prowadzonych badań archeobotanicznych wiemy, że uprawiali pszenicę, jęczmień i żyto. Ludność ta hodowała także bydło oraz w mniejszym stopniu korzystała z zasobów leśnych i wodnych (zbieractwo, łowiectwo, rybołóstwo).
Charakterystyczny obrządek pogrzebowy, który stał się podstawą do wyróżnienia tej jednostki kulturowej opiera się na ciałopaleniu zmarłych. Prochy umieszczano w popielnicach (urnach) i umieszczano w zbiorowych konstrukcjach z płyt kamiennych. Składano je jednoczasowo w liczbie nawet do 30, niekiedy konstrukcje te były przykrywane nasypem kurhanowym. Popielnice zdobiono w dwójnasób – rysami (niekiedy bardzo realistycznymi) twarzy i nakrywanych przykrywkami lub biały mi inkrustacjami oraz rytymi przedstawieniami figuralnymi. Wyposażenie grobowe (dary składane wraz ze zmarłym) kultury pomorskiej było raczej ubogie, chociaż znane są pochówki ze szpilami, zapinkami, narzędziami czy też przyborami toaletowymi. Wraz ze schyłkiem i zanikiem kultury pomorskiej (około przełomu III i II w. p. n. e) formy zdobień popielnic ulegają degradacji – przedstawienia są coraz bardziej schematycznie lub nie pojawiają się wcale, a w miejsce dużych zbiorowych mogił pojawiają się pochówki pojedyncze.
Obie kultury wykazują wiele cech wspólnych, zwłaszcza w zakresie interesującego nas obrządku pogrzebowego oraz zasięgu występowania. Prosta urna bez charakterystycznych zdobień może przynależeć do przedstawicieli zarówno jednej, jak i drugiej przywoływanej kultury. Brak informacji o miejscu pochodzenia obiektu uniemożliwia bliższe rozpoznanie zabytku i jego genezy. Znając chronologię obu kultur zabytek możemy jedynie datować w dużym uproszczeniu poprzez okres ich trwania, czyli około 1350 r. p. n. e. - 200 r. p. n. e. Mimo niewielkiego zasobu danych jakimi dysponujemy, urna ta jest namacalnym i ewidentnym śladem troski i szacunku, jakim otaczamy zmarłych od dziesiątek tysięcy lat aż po dziś.
Opracowała: Urszula Dziedzic
Bibliografia:
Durczewski Z. Grupa górnośląska-małopolska kultury łużyckiej w Polsce cz. I (syntetyczna), Kraków 1939-1946.
Gedl M. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna. Cz. 3. Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków 1985.
Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka Historia Polski t. 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków 1998.
Pomeroy E., Bennet P., Hunt C. O. i inni New Neanderthal remains associated with the ‘flower burial’ at Shanidar Cave [w:] Antiquity v. 94 2020.
Urbańczyk P. Trudna historia zwłok t. 1 ,,Wrócisz do ziemi”, Toruń 2020.
Dokumentacja muzealna:
Księga Darów MEK.
