Rzeźbione tykwy mate (z jęz. Quechua – mati), zwane również madera (drewno) lub maderita (drewienko) mają w Peru bardzo długą tradycję. Zdobione techniką rytowania i wypalania z inkrustacjami złotem, srebrem, perłami, turkusami i kością znajdowano już w grobowcach starożytnych Peruwiańczyków na północnym wybrzeżu kraju. Później sztuka ta rozkwitła również w regionie Ayacucho, a na początku XX wieku technika zdobienia tykw przyjęła się także w Junin, w środkowym Peru, gdzie nabrała nowego charakteru.
Jeszcze do połowy XX wieku tykwy służyły wielu Peruwiańczykom, obok naczyń glinianych, jako podstawowe naczynia użytkowe. Wykorzystywano je jako misy do prania, wanienki do kąpieli dzieci, poidła dla drobiu, pojemniki na ziarno i owoce, a także jako miseczki różnorodnego przeznaczenia: czarki, solniczki, cukiernice, pudełeczka do przechowywania drobiazgów, dzbany porongos i dzbanuszki porongitos. Wysuszone całe owoce tykwy do dziś służą także jako grzechotki. Współcześnie tykwy są przede wszystkim przedmiotami ozdobnymi. Artyści-rzemieślnicy, los materos, często przedstawiają na nich pełne życia sceny wiejskie oraz religijne.
Najsilniejszym i najbardziej rozwiniętym ośrodkiem zdobnictwa tykw w dzisiejszym Peru jest Cochas Grande niedaleko Huancayo. Jego wytwory spotkać można na terenie niemalże całego kraju. Duży napływ turystów do tej miejscowości, w której co tydzień odbywają się targi sztuki i rękodzieła ludowego, sprzyja rozwojowi rzemiosła i zapewnia rynek zbytu.
W zdobnictwie używa się dwu gatunków tykw: tańszych o cienkiej okrywie z rodziny Crescentia cujete, zw. tykwami drzewnymi oraz droższych, z gatunku Lagenaria z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae), o grubej zdrewniałej okrywie, uprawianych na północnym wybrzeżu. Artyści z Cochas preferują tykwy z rodziny dyniowatych. Sprowadza się je w całości, przecięte, a czasami już wstępnie zdobione poprzez wytrawienie kwasem. Stosuje się najczęściej dwie metody zdobienia tykw: rzeźbienia i wypalania oraz rzeźbienia i malowania. Pracę zaczyna się od delikatnego zaznaczenia ołówkiem podstawowych linii wzoru (wprawni artyści nie rysują wzoru), a następnie wycina się je cienkim rylcem buril, po czym rysunek wypala rozgrzanymi patyczkami z twardego drewna, uzyskując kolory od jasnobrązowego do niemal czarnego. Następnie cienkim rylcem wykańcza się kontury i detale wzoru, a na końcu dłutkiem wycina tło. Przy drugiej metodzie wzór nacięty rylcem pokrywa się czarną pastą, powstałą z mieszanki tłuszczu wieprzowego lub oleju roślinnego i popiołu z trawy ichu (Stipa ichu), wcieraną w rzeźbioną powierzchnię tykwy. Obecnie artyści używają też metody polegającej na barwieniu całej powierzchni tykwy barwnikami naturalnymi, a często gotowymi anilinowymi, a po wyschnięciu rzeźbią motyw rysunku.
Najpopularniejszymi formami tykw są formy kuliste lekko spłaszczone z przyciętym wieczkiem, ale popularne są również inne kształty, które nadaje się owocom tykw w okresie ich wzrostu. Prezentowana podłużna tykwa posiada schematyczny kształt postaci kobiecej, w której zaznaczono wyraźnie kształt twarzy, oczy, brwi i nos, a także włosy ujęte w dwa warkocze. Stylizowane kształty sylwetek ludzi, w których rzeźbi się schematycznie twarz, włosy bądź nakrycie głowy, niekiedy ręce i inne detale, są nowym popularnym sposobem zdobienia tykw.
W zbiorach MEK znajduje się duża kolekcja ozdobnych tykw z Peru, przywiezionych przez badaczy, Marię Czachorowską i Andrzeja Krzanowskiego, ale także wiele tykw użytkowych bez ozdób lub zdobionych prostymi rytymi symbolami, pochodzących od różnych grup Indian amazońskiej dżungli (z Kolumbii, Brazylii), pozyskanych w terenie przez Borysa Malkina ( 1917- 2009). Prezentowany obiekt pochodzi od oferenta z Kalisza - przywieziony z podróży do Peru.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Luisa Castaneda Leon, Arte Popular del Peru. Museo Nacional De la Cultura Peruana. Lima: Museo Nacional De la Cultura Peruana. 1971.
Ruth Mc Donald Boyer, Gourd Decoration in Highland Peru [w:] Ethnic and Tourist Arts: Cultural Expressions from the Fourth World; red. Nelson H. H. Graburn; Univ. of California Press, 1976
Jim Widess, Ginger Summit, Complete Book of Gourd Carving; Sterling Publishing Company, Inc., 2004
Zachorowska Maria, Zdobnictwo tykw w Peru. [w:] Etnografia Polska. IAiE PAN. 1983. vol. 27, no. 1.
