Tkaniny dwuosnowowe, zwane podwójnymi lub dywanami dwuosnowowymi, zajmują ważne miejsce w ludowej wytwórczości domowej charakterystycznej dla północno-wschodnich obszarów Polski. Swą obecność zaznaczyły w sposób wyspowy na terenie dzisiejszych województw: podlaskiego, warmińsko-mazurskiego, mazowieckiego i lubelskiego. Zasłynęła z nich również część Litwy oraz zachodnia Białoruś (szczególnie okolice Grodna, Kamieńca Litewskiego, Kobrynia i Brześcia). Technika wykonywania tkanin dwuosnowowych sięga swymi korzeniami do X-XI w. (Ruś), od XII do XVII w. już była znana w krajach skandynawskich, w wiekach XVIII i XIX stosowano ją w Anglii, Hiszpanii i Włoszech. Swym zasięgiem objęła także kraje Ameryki Środkowej (Peru i Meksyk). Do Polski tkaniny dwuosnowowe trafiły prawdopodobnie za pośrednictwem zawodowych tkaczy-rzemieślników, którzy wyrabiali je początkowo na potrzeby dworów i kościołów. Najstarsze wykonywano na terenie Mazur od połowy XVIII w. Z biegiem czasu tkaniny dwuosnowowe znalazły zastosowanie we wnętrzach wiejskich domów i zaczęły być produkowane przez kobiety, które określano mianem „specjalistek”. Umiejętność tkania techniką dwuosnowową nie należała do prostych czynności, wymagała zdobycia (za opłatą) nie tylko potrzebnych kwalifikacji, ale i posiadania odpowiednich predyspozycji, zwłaszcza cierpliwości oraz wyobraźni w przenoszeniu wzoru na splot tkacki. Wytwórcy tkanin dwuosnowowych tkali je na ręcznych, poziomych, czteronicielnicowych krosnach domowych, choć wyspecjalizowani rzemieślnicy stosowali również krosna żakardowe. Używali przędzy wełnianej, którą jeszcze w latach 60.XX w. przędziono ręcznie we własnych gospodarstwach, z czasem korzystano z wełny przędzionej fabrycznie, a nawet wykorzystywano surowiec syntetyczny. Tkaniny dwuosnowowe posiadają splot prosty, płócienny. Charakteryzują się dwuwarstwową strukturą o zróżnicowanych, odmiennych kolorach, które przenikają się po krawędziach wzorów tak, że jedna strona tkaniny jest odwrotnością kolorystyczną drugiej (popularnie zestawiano kolor zielony z czerwonym lub brązem także czerwień z fioletem lub czernią). Do barwienia wełny - najczęściej na kolory granatowy, czerwony, zielony, żółty - stosowano barwniki naturalne (indygo, koszenilę, marzanę barwierską, rezedę, korę dębu) lub pozostawiano jej naturalny kolor (biel, szarość, brąz, czerń). Od końca 80. XIX w. popularne stały się barwniki anilinowe. Na tkaninach występuje ornament geometryczny, roślinny, zoomorficzny lub ich połączenia. W latach 80. i 90. XIX wśród elementów wzorniczych wyróżniały się - znane z tkanin mazurskich - różne wersje winorośli, palmety, romby, gwiazdy, „raczki”, także tzw. „korowody weselne” skomponowane ze stylizowanych figur postaci ludzkich i zwierzęcych. Na początku XX w., z nielicznymi wyjątkami, jak pracownie rodziny Składanowskich w Wyszkowie i Tumanku oraz ośrodek w Brańsku, tradycyjne kompozycje zaczęły być wypierane przez motywy fabryczne (róży, lilii). Na szeroką skalę przyjęły się tzw. „wzory kapowe”, które zdominowały rynek produkcji i przetrwały do lat 80. XX w. Tej dominacji przeciwstawiała się od 1934 r. Eleonora Plutyńska (1886-1969), artystka – plastyk, po II wojnie światowej profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zainteresowanie E. Plutyńskiej tkaninami dwuosnowowymi, a zarazem – jak się okazało - niechęć wytwórców, ale i wiejskich odbiorców, do rezygnacji z motywów „kapowych”, skłoniły ją do podjęcia działań, aby we współpracy z tkaczami (m.in. Adolfem i Felicją Jaroszewiczami z Janowa, ) tworzyć tkaniny o niekonwencjonalnym, artystycznym wyrazie, z zastosowaniem nowych motywów, oryginalnych kompozycji, kolorystyki, a nawet faktury. Symbioza Eleonory Plutyńskiej z twórcami (trwała do lat 60. XX w.) sprawiła, że ich prace znalazły naśladowców w Janowie i okolicznych miejscowościach. Zaangażowanie artystów plastyków w tę dziedzinę wytwórczości ludowej zaowocowało również pojawieniem się po II wojnie światowej ciekawego i przyjętego przez twórców tematycznego typu tkanin. Zapoczątkowała go Dominika Bujnowska (1903-1989), która zachęcona w 1949 r. przez Zofię Tomerle (pierwszą prezes Podlaskiej Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego w Węgrowie) zaczęła szukać wzorów w naturze i tworzyć samodzielne kompozycje. Tkaniny o charakterze artystycznym nie cieszyły się powszechnym uznaniem w środowisku wiejskim. Służyły raczej do dekoracji miejskich wnętrz mieszkalnych. Po II wojnie światowej za sprawą Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego (CPLiA) nastąpiło wyraźne ożywienie w środowisku tkaczek przełożone na produkcję dywanów podwójnych. Pod wpływem licznych, organizowanych do końca lat 80. XX w. konkursów, wystaw i przyznawanych nagród wzrosła liczba kobiet trudniących się wyrobem artystycznych tkanin dwuosnowowych. Także wiek XXI przynosi nowe możliwości w dziedzinie ich produkcji i propagowania. Tkaniny (nie tylko te klasyczne, ale również w formie torebek i ozdobnych powłoczek na poduszki) cieszą się zainteresowaniem poza województwem podlaskim. Znalazły swoich odbiorców nawet na rynku japońskim.
Prezentowana tkanina dwuosnowowa ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie została wykonana przez Bronisławę Owsianko, z domu Mous dla synowej Jadwigi - o czym świadczy napis wkomponowany w bordiurę: owsianko.jadwiga (zapis oryginalny). Bronisława urodziła się w 1886 r. w Konopkach koło Grajewa w woj. podlaskim, Mieszkała w Bzurach oddalonych od Grajewa o 15 km. Była dwukrotnie zamężna. Pierwszy mąż zginął pod Warszawą w czasie I wojny światowej lub w czasie wojny z bolszewikami w 1920 r. Drugi był kierownikiem mleczarni w Ełku. Bronisława miała siedmioro dzieci: pięcioro z pierwszego małżeństwa, dwoje z drugiego. Zmarła w 1981 r. w Bzurach i pochowana na cmentarzu w Szczuczynie.
Bronisława Owsianko tkała na drewnianych krosnach narzuty na łóżka i szmaciane chodniki na podłogę. Robiła to na potrzeby własnego gospodarstwa domowego, ale też na zamówienie. Trudno określić od kiedy wykonywała tkaniny dwuosnowowe. Można przypuszczać, że od lat 30 XX w., gdyż właśnie wtedy przyjeżdżała do Bzur nauczycielka z Warszawy ucząc kobiety tkactwa podwójnego. Wprawdzie przed II wojną światową krosna znajdowały się w wielu domach, jednak technika dwuosnowowa dla wielu gospodyń była nowatorska. Od wspomnianej nauczycielki, której nazwisko nie jest znane, kobiety kupowały wzory, które odzwierciedlały później na dywanach. Nie wiadomo niestety jakiego rodzaju były to wzory: czy nawiązujące do ornamentyki dziewiętnastowiecznej czy o motywach inspirowanych popularnym wówczas nurtem artystycznym. Bronisława Owsianko pozyskiwała surowiec do tkania z owiec hodowanych przez syna z pierwszego małżeństwa Jakuba Owsianko (ur.1910, zm. 2004). To właśnie nazwisko jego żony widnieje na prezentowanej tkaninie. Bronisława przędła wełnę na kołowrotku samodzielnie, następnie ją prała i farbowała - najczęściej na kolory zielony, brązowy, granatowy - używając farb kupowanych w sklepach w Szczuczynie lub Grajewie. Jednak nie zawsze sama zajmowała się barwieniem przędzy. Często syn zawoził wełnę w tym celu do sąsiedniego Wierzbowa. Bronisława Owsianko swoimi wyrobami obdarowywała całą rodzinę. Wnuczka Bronisławy Owsianko, która podarowała prezentowaną tkaninę do MEK, zachowała w pamięci dywan, na którym znajdowało się imię jej mamy Hieronimy. Nie potrafi jednak powiedzieć jaki spotkał go los. Poza tkaniną przekazaną do Muzeum Etnograficznego w Krakowie, w zasobach rodzinnych tkaczki zachowały się ponoć dywany dwuosnowowe jej autorstwa, na których znajdują się daty: 1935, 1944, 1949. Tkanina z napisem owsianko.jadwiga być może była jedną z ostatnich, gdyż według przekazów rodzinnych, Jakub i Jadwiga zawarli związek małżeński w 1952 r, a Bronisława tkała do ok. lat 50. XX w. Wtedy krosna rozebrano i umieszczono na strychu nieistniejącego już współcześnie domu (na jego miejscu powstał nowy budynek). Nikt z rodziny nie kontynuował tkackich umiejętności Bronisławy Owsianko.
Opracowała: Anna Grochal
Bibliografia:
1. Błachowski Aleksander, Dominika Bujnowska, tkaczka dywanów podwójnych. Polska Sztuka Ludowa, 1960, nr 2, s.87-101.
2. Błachowski Aleksander, Ludowe dywany dwuosnowowe, Toruń 1990 r.
3. Cieśla-Reinfussowa Zofia, Brańskie dywany dwuosnowowe. Polska Sztuka Ludowa, 1957, nr 2, s.107-117.
4. Kowalczuk Wojciech, Tkanina dwuosnowowa, Białystok 2007.
5. Wspomnienia wnuczek Bronisławy Owsianko, która wykonywała dywany dwuosnowowe, Dział Dokumentacji i Kontekstów Kulturowych MEK, nr inw. I/4673/MNP, sygn. miejsca II/3228.
6. Wojciechowski Aleksander, Tkaniny białostockie, Polska Sztuka Ludowa, 1950, nr 7-12, s. 107-121.
