Konstrukcja architektoniczna, która może zostać uznana za pierwszy odpowiednik współcześnie rozumianej szafy, sięga swoją historią Grecji okresu hellenistycznego. W starożytnym Rzymie nazywano ją armarium. Wyglądała jak osłonięta solidnymi drzwiczkami wnęka w ścianie, której dziś nikt raczej nie uznałby za wyrób meblarski. Niemniej, łacińskie słowo armarium oznaczające miejsce przechowywania broni stanowi źródłosłów staropolskiego określenia szafy, które brzmiało almaria lub almarka.
W średniowieczu armarie służyły zakonnikom jako miejsca do przechowywania ksiąg, a kiedy z biegiem czasu księgi zaczęto trzymać na drewnianych półkach, armarie stawały się nierzadko grobowcami dla opatów lub innych wyżej postawionych przedstawicieli duchowieństwa. Rozpowszechnione współcześnie słowo szafa pochodzi za to od niemieckiego schrank oznaczającego barierę lub kratę.
Armaria mogła zostać wkomponowana w ścianę zakrystii, osłonięta drzwiczkami służyła wtedy do przechowywania przedmiotów liturgicznych. Czasami pod tą nazwą kryła się dobrze zabezpieczona skrzynia lub schowek na kosztowności. Warto przy tej okazji wspomnieć, że jeszcze w XVII wieku wśród wielu krakowskich mieszczan, dość powszechne było posiadanie szaf wbudowanych właśnie w ścianę domu.
Pierwsze meble, które zaczynały wyglądać jak dzisiejsze szafy wolnostojące, pojawiały się stopniowo, przypominając ustawione w pionie skrzynie z nóżkami. Dopiero w okresie romańskim szafy zaczęły nabierać znanych współcześnie kształtów. Wraz z biegiem czasu i rozwojem rzemiosła stolarskiego (upowszechnienie w XV wieku konstrukcji ramowej w meblarstwie), sprzęty te rozrastały się do potężnych rozmiarów i upowszechniały wśród różnych warstw społecznych. Konstrukcyjny i zdobniczy przepych narastał, zwłaszcza w epoce baroku.
Szafa będąca dzisiejszym obiektem tygodnia pochodzi z Poręby Średniej. Stanowi ona ciekawy relikt meblarstwa ludowego i sakralnego. Stopniowe wysycenie miast stolarzami, które rozpoczęło się w drugiej połowie XIX wieku, sprawiło, że pewna część tych rzemieślników postanowiła szukać zbytu na swoje usługi wśród ludności wiejskiej. Pierwsze szafy produkowane dla mieszkańców polskiej wsi pochodzą właśnie z terenów Dolnego Śląska i sąsiadujących Niemiec. Druga połowa XIX wieku to jednak nie 1820 rok, a taka właśnie inskrypcja widnieje pod gzymsem wieńczącym omawiany obiekt. Drzwi szafy, konkretnie wypełnienia płycin górnych pozwalają znaleźć inny trop. Namalowane na nich postacie to prawdopodobnie św. Jan (wskazuje na to brak brody i kolor szat) i Matka Boska Bolesna (miecz wbity w serce i kolor szat). Ta druga postać nie pasuje do mebla, który miałby zostać użyty jako sprzęt domowy. Najprawdopodobniej więc szafa służyła jako element wystroju zakrystii. Trudno stwierdzić gdzie dokładnie i przez kogo została wykonana. Co prawda w niedalekich okolicach funkcjonowała, do dziś istniejąca i zamieszkała osada Herrnhut (Straż Pańska), założona przez Braci Morawskich, których pacyfistyczna wspólnota religijna trudniła się produkcją szaf malowanych już od 1722 roku aż po koniec XIX wieku. Nie można jednak zakładać, że to ich dzieło ze względu na przynależność do kościoła Ewangelickiego i wyznawaną doktrynę solus Christus.
Pomimo stopniowego pojawiania się w XIX wieku tego typu mebli na obszarach wiejskich, przez długi czas szafy były towarem równie luksusowym, co pod wieloma względami zbędnym. Odzież wytwarzana w domowym gospodarstwie z lnu czy konopi znosiła bez większego trudu przechowywanie w skrzyni lub kufrze i nie stanowiła sporej części dobytku. Dopiero rozwój przemysłu włókienniczego przypadający również na XIX wiek przyśpieszył i to znacznie, pojawianie się szaf w wiejskich gospodarstwach. Wykorzystanie mniej trwałego, ale za to tańszego materiału, którym jest bawełna, jak i zwiększająca się popularność domowych maszyn do szycia sprawiły, że wraz z postępującymi zmianami w modzie i sposobie ubierania pojawiło się zapotrzebowanie na nowy sposób przechowywania odzieży.
Będąc przedmiotem z długą i rozbudowaną historią, szafa posiada wiele wariantów i charakterystycznych rodzajów. Omawiany dziś obiekt jest ludową wersją szafy sieniowej, która miała za zadanie nie tylko zapewnić miejsce na odzież i bieliznę (lub jeżeli pojawiała się w kościelnej zakrystii, to na szaty i naczynia liturgiczne), ale i zwrócić uwagę swoim wyglądem. Dlatego też stawiana była zwykle w sieni lub holu, tak by każdy mógł docenić jej walory estetyczne. Ten rodzaj mebla po raz pierwszy pojawił się w Niemczech w XVII wieku. Najpopularniejsze ośrodki wytwarzające szafy sieniowe w Polsce znajdowały się za to w Gdańsku, Elblągu i Toruniu. Meble te posiadały zwykle liczne zdobienia, ścięte lub rzeźbione naroża, sporych wielkości gzyms wieńczący konstrukcję i wystający poza jej lico, bogate intarsje (właściwe dla mebli z ośrodka toruńskiego) lub wzory wykonane techniką snycerską (w wypadku szaf gdańskich). Nierzadko tego typu meble zdobione były naniesionymi czy to przez malunek, czy intarsje motywami figuralnymi. Należały do nich między innymi wizerunki świętych czy postaci historycznych. Zabieg ten miał pokazać cechy, które przypisywał sobie posiadacz mebla, opowiedzieć jakie wartości ceni lub na co zwraca uwagę w życiu.
Zdobienia, którymi udekorowana jest szafa ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie, łączą w sobie charakterystyczne cechy wymienionych wyżej ośrodków. Robią to jednak, wykorzystując środki dostępne dla rzemieślnika tworzącego meble ludowe. Tak więc malatura odwzorowuje tu rzeźbione kolumny w narożach (charakterystyczne dla szaf gdańskich), intarsjowane postacie na płycinach drzwi (właściwe dla mebli toruńskich) i liczne motywy florystyczne (cechujące stolarstwo elbląskie). Obiekt ten jest jedynym przedstawicielem ludowych szaf sieniowych w zbiorach MEK.
Opracował: Mateusz Żebrowski
Bibliografia:
T. Czerwiński, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa, 2009.
R. Reinfuss, Meble Ludowe w Polsce, Warszawa, 1997
E. Berendt, Sztuka drewna. Meblarstwo i snycerstwo ludowe na Dolnym śląsku, Wrocław, 2005.
I. Grzeluk, Słownik Terminologiczny Mebli, Warszawa, 1998.
W średniowieczu armarie służyły zakonnikom jako miejsca do przechowywania ksiąg, a kiedy z biegiem czasu księgi zaczęto trzymać na drewnianych półkach, armarie stawały się nierzadko grobowcami dla opatów lub innych wyżej postawionych przedstawicieli duchowieństwa. Rozpowszechnione współcześnie słowo szafa pochodzi za to od niemieckiego schrank oznaczającego barierę lub kratę.
Armaria mogła zostać wkomponowana w ścianę zakrystii, osłonięta drzwiczkami służyła wtedy do przechowywania przedmiotów liturgicznych. Czasami pod tą nazwą kryła się dobrze zabezpieczona skrzynia lub schowek na kosztowności. Warto przy tej okazji wspomnieć, że jeszcze w XVII wieku wśród wielu krakowskich mieszczan, dość powszechne było posiadanie szaf wbudowanych właśnie w ścianę domu.
Pierwsze meble, które zaczynały wyglądać jak dzisiejsze szafy wolnostojące, pojawiały się stopniowo, przypominając ustawione w pionie skrzynie z nóżkami. Dopiero w okresie romańskim szafy zaczęły nabierać znanych współcześnie kształtów. Wraz z biegiem czasu i rozwojem rzemiosła stolarskiego (upowszechnienie w XV wieku konstrukcji ramowej w meblarstwie), sprzęty te rozrastały się do potężnych rozmiarów i upowszechniały wśród różnych warstw społecznych. Konstrukcyjny i zdobniczy przepych narastał, zwłaszcza w epoce baroku.
Szafa będąca dzisiejszym obiektem tygodnia pochodzi z Poręby Średniej. Stanowi ona ciekawy relikt meblarstwa ludowego i sakralnego. Stopniowe wysycenie miast stolarzami, które rozpoczęło się w drugiej połowie XIX wieku, sprawiło, że pewna część tych rzemieślników postanowiła szukać zbytu na swoje usługi wśród ludności wiejskiej. Pierwsze szafy produkowane dla mieszkańców polskiej wsi pochodzą właśnie z terenów Dolnego Śląska i sąsiadujących Niemiec. Druga połowa XIX wieku to jednak nie 1820 rok, a taka właśnie inskrypcja widnieje pod gzymsem wieńczącym omawiany obiekt. Drzwi szafy, konkretnie wypełnienia płycin górnych pozwalają znaleźć inny trop. Namalowane na nich postacie to prawdopodobnie św. Jan (wskazuje na to brak brody i kolor szat) i Matka Boska Bolesna (miecz wbity w serce i kolor szat). Ta druga postać nie pasuje do mebla, który miałby zostać użyty jako sprzęt domowy. Najprawdopodobniej więc szafa służyła jako element wystroju zakrystii. Trudno stwierdzić gdzie dokładnie i przez kogo została wykonana. Co prawda w niedalekich okolicach funkcjonowała, do dziś istniejąca i zamieszkała osada Herrnhut (Straż Pańska), założona przez Braci Morawskich, których pacyfistyczna wspólnota religijna trudniła się produkcją szaf malowanych już od 1722 roku aż po koniec XIX wieku. Nie można jednak zakładać, że to ich dzieło ze względu na przynależność do kościoła Ewangelickiego i wyznawaną doktrynę solus Christus.
Pomimo stopniowego pojawiania się w XIX wieku tego typu mebli na obszarach wiejskich, przez długi czas szafy były towarem równie luksusowym, co pod wieloma względami zbędnym. Odzież wytwarzana w domowym gospodarstwie z lnu czy konopi znosiła bez większego trudu przechowywanie w skrzyni lub kufrze i nie stanowiła sporej części dobytku. Dopiero rozwój przemysłu włókienniczego przypadający również na XIX wiek przyśpieszył i to znacznie, pojawianie się szaf w wiejskich gospodarstwach. Wykorzystanie mniej trwałego, ale za to tańszego materiału, którym jest bawełna, jak i zwiększająca się popularność domowych maszyn do szycia sprawiły, że wraz z postępującymi zmianami w modzie i sposobie ubierania pojawiło się zapotrzebowanie na nowy sposób przechowywania odzieży.
Będąc przedmiotem z długą i rozbudowaną historią, szafa posiada wiele wariantów i charakterystycznych rodzajów. Omawiany dziś obiekt jest ludową wersją szafy sieniowej, która miała za zadanie nie tylko zapewnić miejsce na odzież i bieliznę (lub jeżeli pojawiała się w kościelnej zakrystii, to na szaty i naczynia liturgiczne), ale i zwrócić uwagę swoim wyglądem. Dlatego też stawiana była zwykle w sieni lub holu, tak by każdy mógł docenić jej walory estetyczne. Ten rodzaj mebla po raz pierwszy pojawił się w Niemczech w XVII wieku. Najpopularniejsze ośrodki wytwarzające szafy sieniowe w Polsce znajdowały się za to w Gdańsku, Elblągu i Toruniu. Meble te posiadały zwykle liczne zdobienia, ścięte lub rzeźbione naroża, sporych wielkości gzyms wieńczący konstrukcję i wystający poza jej lico, bogate intarsje (właściwe dla mebli z ośrodka toruńskiego) lub wzory wykonane techniką snycerską (w wypadku szaf gdańskich). Nierzadko tego typu meble zdobione były naniesionymi czy to przez malunek, czy intarsje motywami figuralnymi. Należały do nich między innymi wizerunki świętych czy postaci historycznych. Zabieg ten miał pokazać cechy, które przypisywał sobie posiadacz mebla, opowiedzieć jakie wartości ceni lub na co zwraca uwagę w życiu.
Zdobienia, którymi udekorowana jest szafa ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie, łączą w sobie charakterystyczne cechy wymienionych wyżej ośrodków. Robią to jednak, wykorzystując środki dostępne dla rzemieślnika tworzącego meble ludowe. Tak więc malatura odwzorowuje tu rzeźbione kolumny w narożach (charakterystyczne dla szaf gdańskich), intarsjowane postacie na płycinach drzwi (właściwe dla mebli toruńskich) i liczne motywy florystyczne (cechujące stolarstwo elbląskie). Obiekt ten jest jedynym przedstawicielem ludowych szaf sieniowych w zbiorach MEK.
Opracował: Mateusz Żebrowski
Bibliografia:
T. Czerwiński, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa, 2009.
R. Reinfuss, Meble Ludowe w Polsce, Warszawa, 1997
E. Berendt, Sztuka drewna. Meblarstwo i snycerstwo ludowe na Dolnym śląsku, Wrocław, 2005.
I. Grzeluk, Słownik Terminologiczny Mebli, Warszawa, 1998.
