[Kliknij zdjęcie powyżej, by obejrzeć całość]
Tradycyjne niewielkie naczynko na czterech nóżkach ze spłaszczonym brzuścem, wąską szyjką i wywiniętym kołnierzem to najstarszy z trzech posiadanych przez Muzeum pojemników na czernidło do oczu. Ten charakterystyczny dawny pojemnik, u którego nie zachowała się ozdobna zatyczka, pochodzi z przełomu XVIII i XIX wieku, z północy Afganistanu, z Ghazni. Złożona nazwa pojemnika, surmadani (lub surmedani), określa jego przeznaczenie. Składa się ona z dwóch wyrazów surma – czernidło i dani – pojemnik, a dosłownie – „dawca”. Pierwszy człon wyrazu surma (w jęz. hindi z perskiego) oznacza antymon, z którego robiono substancję do czernienia oczu. Pojemnik dani wyposażony był w specjalny „patyczek” z ozdobną końcówką, służący do nakładania substancji na oczy.
Surma to substancja kosmetyczna znana i używana w świecie, szczególnie wschodnim, od bardzo dawna. W różnych kulturach nosi ona różne nazwy: kol (kohl), kadżal (kajal), ithmid i wiele innych. Słowo kohl pochodzi od arabskiego kahala – co znaczy “barwić”, a właściwie „czernić”. Na subkontynencie indyjskim, szczególnie na północy Indii, a także w Iranie i Afganistanie używane są głównie określenia kadżal i surma. W zachodniej Afryce substancja ta znana jest jako kwailli lub tozalli, natomiast w starożytnym Rzymie i Grecji substancję tę zwano collyrion.
Surma, kohl, kadżal jako kulturowe wyznaczniki społeczności Bliskiego Wschodu i Azji południowej
Utrzymywanie ciała w zdrowiu i jego upiększanie poprzez stosowanie różnorodnych środków upiększających jest tak stare jak cywilizacja. W starożytnym świecie ludzie używali wielu specyfików, by zachować ciało giętkie i gładkie. Zaś czernienie oczu od najdawniejszych czasów odgrywa ważną rolę w codziennym i rytualnym życiu ludzi Bliskiego Wschodu i subkontynentu indyjskiego, mając specyficzną magiczną i religijną wartość. Do dziś jest ono tam szeroko stosowane.
W Egipcie, gdzie zapalenie oczu ze względu na gorący i pustynny klimat było częste, czernienie oczu zaczęto uważać za panaceum chroniące przed chorobą, a kohl (surmę) jako medykament posiadający także moc, by odwrócić działanie złego oka. Substancja ta była też jednym z ważnych artykułów rytualnej ofiary. Stosowana była już w epoce brązu (od 3500 r. p.n.e) przez egipskie królowe. W czasach Kleopatry kosmetyki były powszechnie używane przez ludzi wysokiego statusu i członków kapłaństwa. Sama królowa Kleopatra używała szerokiej gamy kosmetyków, zatrudniając rzesze alchemików i specjalistów od kosmetyki, aby wzmocnić swój czar i urodę, która jak opisuje historia, była legendarna.
Szczególna uwaga jaka przywiązywana do oczu w tej kulturze, związana była z tym, iż uważano, że oko jest oknem ducha, a osoba, która miała uderzające oczy była uważana za posiadającą wielką moc. Do podkreślenia oczu używano w tym czasie czarnego kohl’u/surmy i zielonego malachitu.
Także w Sumerze, starożytnym królestwie Mezopotamii, do malowania oczu używano sproszkowanego malachitu z Synaju.
W starożytnych kulturach Azji kobiety oraz dzieci i mężczyźni stosowali surmę, aby przyciemnić oczy w celu ochrony przed dolegliwościami, promieniami słońca i złem. Wrażenie chłodu, jaki daje oczom surma sprawia, że jest to oprócz upiększających efektów cecha, która czyni ten kosmetyk tak popularnym w Indiach, zarówno wśród muzułmanów, jak i hinduistów. Stosowanie kadżalu (surmy) na oczy noworodka to odwieczna tradycja w Indiach, Persji i Afganistanie. Indyjskie matki wciąż nakładają kadżal na oczy swoich dzieci wkrótce po ich urodzeniu. Niektóre robią to, aby „wzmocnić oczy dziecka”, a inne wierzą, że może to zapobiec przeklęciu dziecka i odeprzeć tak zwane złe oko. Uważa się ponadto, że nałożenie surmy na oczy noworodka sprawia, że wyglądają one na jasne i duże, a dzięki temu piękniejsze i atrakcyjniejsze. W tradycji Wschodu, jedną z najbardziej znaczących cech piękna są czarne duże oczy. Stąd też kobiety chcą i dążą do tego, by ich oczy wyglądały na większe i bardziej czarne. Kadżal jest też nieodzownym specyfikiem stosowanym przez indyjskich tancerzy-aktorów tradycyjnych form dramatów tanecznych Bharatnatyam i Kathakali, używanym do upiększania oczu i nadawania im większego wyglądu.
Surma (kadżal) ma również istotne znaczenie w islamie, a jego użycie zostało opisane w Sunnie (Tradycji) – zbiorze opowieści z życia Proroka Mahometa obejmujących hadisy, czyli przekazy dotyczące wypowiedzi i sposobu postępowania Proroka w różnych sytuacjach życiowych. Użycie surmy przed snem było zalecane przez Proroka w celu poprawy widzenia, ale także dla ochrony i po to, by uczynić je piękniejszymi, bo „Allah jest piękny i kocha piękno”. Dlatego starano się dbać o higienę i wygląd, a także otaczać pięknymi rzeczami.
Z czego wyrabiano surmę i jak ją przechowywano?
Dokładny skład surmy czy kohl’u od dawna jest przedmiotem dyskusji w środowisku naukowym, czy ten oryginalny dawny kosmetyk był wykonywany ze sproszkowanej galeny (siarczek ołowiu), czy stibnitu (siarczek antymonu). Te dwa składniki są często mylone i używane zamiennie. Uczeni uważają, że początkowo źródłem surmy był czarny kamień „Ithmed” (mestem) złożony z rudy stibnitu, znany jako antymon, uważany za mający korzystny wpływ dla zdrowia. Ruda stibnitu była używana samodzielnie lub w połączeniu z innymi składnikami, takimi jak kamfora, mentol, nasiona migdałów, esencja drzewna, węgiel drzewny lub inne popioły roślinne. Później rudę stibnitu stopniowo zastępowano rudą, która ma taki sam szary czarny kolor i błyszczący wygląd jak stibnit.
W starożytnym Egipcie ruda mineralna galena była znana jako „mestem” lub „stim”, co brzmi podobnie jak nazwy używane w starożytnej Grecji, a po łacinie słowo „stibium” odnosiło się do antymonu, co powodowało błędne tłumaczenie, że antymon jest aktywnym składnikiem „ithmid” używanym przez starożytnych Egipcjan. W rzeczywistości jednak, jak wskazują badania, to siarczek ołowiu, czyli galena jest głównym składnikiem do przygotowania czarno-szarej pasty kohl używanej przez starożytnych Egipcjan, jak i Beduinów. Naukowcy przebadali dużą ilość starożytnych próbek z Fayum, pochodzących z okresu między 2000 a 1200 r. p.n.e., nadal przechowywanych w oryginalnych pojemnikach, chroniących je przed zanieczyszczeniami. Poza galeną, która była głównym składnikiem kohlu, znaleziono mniejszą ilość cerusytu (węglan ołowiu) oraz innych minerałów jak chloryty i fosgenit.
Surma używana była zarówno przez kobiety i dzieci, jak i przez mężczyzn, zarówno na wsiach i w miastach. Często twórcami i sprzedawcami kosmetyków w północnej Afryce i na Środkowym Wschodzie byli Żydzi. Kobietom żydowskim zezwalano, by przynosiły i sprzedawały swoje wyroby kosmetyczne w haremach, gdyż kobietom z haremów nie wolno było wychodzić, ale nie zgadzały się, by to mężowie wybierali dla nich te wyroby.
Jednak większość kobiet przygotowywała sama swoje kosmetyki. Bogatsi ludzie używali sadzy z palonej ambry lub pachnącego żywicznego drewna aloesowego, by sporządzić surmę, biedniejsze kobiety używały do tego sadzy z ceramicznych lamp oliwnych z dodatkiem oleju migdałowego lub po prostu zwykłej sadzy z dodatkiem tłuszczu zwierzęcego, np. topionego masła lub też pozostałości spalonego popiołu z żywicy kadzidlanej.
W Afganistanie kobiety robiły surmę ucierając antymon z olejem migdałowym na pastę i aplikowały ją małym drewnianym sztyfcikiem zwanym „mikh”. Wierzono, że antymon wzmacnia słabe oczy. Z relacji kapitana Georga Felixa Howlanda, rezydującego w Kabulu, pochodzącej z 1936 roku, można się dowiedzieć, że podobnie jak w większości orientalnych krajów, collyrium - antymon, zwane lokalnie surmah, jest bardzo popularne wśród mężczyzn i kobiet wszystkich klas w Afganistanie, nie tylko jako dodatek do piękna, ale także z powodów przypisywanych mu medycznych właściwości. Pisał, że minerał jest znajdowany w dużych ilościach w kraju, a za najlepszy jest uważany ten ze wschodniej prowincji, z okolic Dżalalabadu i gór na północy Nuristanu.
W czym przechowywano surmę (kadżal, kohl)?
Surma stosowana była od czasów starożytnych przez wszystkich, ale głównie używały jej kobiety. Nakładana na powieki oczu nie tylko upiększała je, czyniąc je dużymi i wyrazistymi, ale również wzmacniała je i dodatkowo odpiera zło. Stąd też w starożytności w pochówkach kobiet wśród kilku niezbędnych do życia po śmierci rzeczy, oprócz biżuterii i ceramiki, znajdowały się naczynia zawierające czernidło do oczu.
Pojemniki na surmę znajdowano w grobowcach razem z substancją czerniącą i aplikatorami. Niektóre z nich mają inskrypcje dotyczące użycia, np. „nałóż na powieki i rzęsy”, „najlepsze stibium, by spowodować łzy”.
W starożytnym Egipcie sproszkowane lub w formie pasty czernidło przechowywano w specjalnych pojemnikach w formie tub wykonanych z alabastru, steatytu, szkła, kości słoniowej, drewna oraz wielu innych materiałów. Znajdowano je pojedyncze lub w grupach po dwie, trzy, cztery lub pięć. Takie naczynka, zwykle od 7.5 cm – 15 cm, miały wieczka, a czasem stojaki, na których można było je oprzeć. Sztyft do nakładania surmy był zwykle z tego samego materiału co pojemnik, a jeden z jego końców był zwykle lekko lekko bulwiasty. Koniec ten służył do aplikacji na powieki i brwi. Pojemniki te często odznaczały się misternym wykonaniem.
Pojemniki z kolekcji MEK
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajdują się w sumie trzy ozdobne, wykonane z mosiądzu, pojemniki na kadżal. Wszystkie pochodzą z Afganistanu, z kolekcji dr Krzysztofa Wolskiego – badacza kultur krajów pozaeuropejskich, w szczególności Indii, Pakistanu i Afganistanu.
Znane na całym świecie, w tym w Europie i Polsce dzisiejsze kosmetyki typu surma (kadżal ) często zawierają duże ilości ołowiu i nnych toksycznych substancji, stąd też są w niektórych krajach wycofywane ze sprzedaży. Jednak w krajach arabskich, subkontynentu indyjskiego oraz Iranie i Afganistanie są nadal powszechnie stosowane, choć istnieje dążenie do tego, by zmniejszyć ilość szkodliwych sybstancji w tych kosmetykach. Nadal wyrabiane są w tych krajach ozdobne pojemniki na ten specyfik.
Opracowała: Eleonora Tenerowicz
Bibliografia:
- Farheen Begum, Mohammad Idris, Unani cosmeceutical formulation (Advia-E-Muzzayana): An Overview; International Journal of Herbal Medicine, 4 (6) 2016, str. 162-167
- Gouitaa, A. Bellaouchou, M. Fekhaoui, A. L. Abidi, N. Mahnine, R. Ben Aakame, Assessment of lead levels in traditional eye cosmetic “kohl” frequently used in Morokko and in health hazard; JMES, 7 (2) 2016, str. 631-637
- Fawzi Sweha, Kohl along history in medicine and cosmetics;
- Evelyn Tiffany-Castiglioni, R. Barhoumi, Y. Mouneimne, Kohl and surma eye cosmetics as significant sources of lead (Pb) exposure; Journal of Local and Global Health Science, 2012 (Qatar Foundation Academic Journal)
- Catherine Cartwright-Jones, Kohl as traditional women adorment in North Africa and the Middle East [Introduction to Harkuus: Part 2: Kohl]; 2005
- Philip Wexler, History of Toxicology and Environmental Health: Toxicology in Antiquity II; Academic Press 2014
- Farrin Chwalkowski, Symbols in Arts, Religion and Culture: The Soul of Nature; Cambridge Scholars Publishing, 2016
- Hope B. Werness Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in World Art; A&C Black, 2006; reprint
- Aribam Dumbreshwori Devi, Evaluate The Effectiveness of Structure Teaching Programme on mother’s knowledge and Attitude Regarding Ill Effects of Kajal Application for their Infants in Selected urban community, Bengaluru; Rajiv Gandhi University of Health Sciences, 2010
- Anthony Napoleon, Awakening Beauty: An Illustrated Look at Mankind's Love and Hatred of Beauty; Virtualbookworm Publishing, 2003
- Dueep Jyot Singh, John Davidson, Introduction To Tobacco - Knowing more about Tobacco Abuse and Nicotine; Mendon Cottage Books, 2015
- Gupta R, Formulation, preliminary evaluation and antimicrobial activity of a herb based kohl; International Journal of Phytocosmetics and Natural Ingredients, 2016, 05
- Camilla Power, Cosmetics, Identity and Consciousness; Journal of Consciousness Studies, 17, N. 7-8, 2010
- Aanchal Malhotra, Heirlooms &Collectibles, New Delhi, India , November 6, 2018 w: http://www.museumofmaterialmemory.com/glow-of-the-grime/
- https://www.tjori.com/p/brass-surmadani-small-size/84375/
- http://broughttolife.sciencemuseum.org.uk/broughttolife/techniques/unanitibb
- https://vaishali2013.blogspot.com/2017/08/use-kajal-daily-let-your-healthy-eyes_4.html
- Zafar Alam Mahmood, Pak. J. Pharm. Sci., Vol.22, No.1, January 2009, pp.107-122
- https://beautyofafghanistan.com/the-mystery-of-kohl/
