Strug, jak sama nazwa wskazuje, jest narzędziem służącym do strugania, którego celem jest uzyskanie gładkiej faktury, a także pożądanego wymiaru i kształtu obrabianego kawałka materiału. W zależności od konstrukcji może być używany zarówno do obiektów płaskich, jak i wypukłych oraz wklęsłych. Praca strugiem polega na przesuwaniu go wzdłuż obrabianej powierzchni odcinając przy tym od niej mniejsze bądź większe wióry. Najważniejszą zmienną przy pracy strugiem, zwanym także z niemiecka heblem (Hobel), jest kąt nachylenia noża względem obrabianego przedmiotu. Kąt ten zależy nie tylko od tworzywa z jakiego jest wykonany materiał, nad którym pracujemy, ale również od oczekiwanego efektu. Dlatego przy miękkim drzewie (tworzywie) stosuje się kąt nachylenia noża, wynoszący zazwyczaj 45 stopni, a przy twardym 60 stopni lub więcej. Wpływa to także na sposób kształtowania heblowanej powierzchni, która jest zadzierana lub wygładzana. Strugi są podstawowymi przyrządami pracy w stolarstwie, ciesielstwie, bednarstwie, czy kołodziejstwie.
Najprostszy strug zbudowany jest z oprawy, rękojeści, stalowego noża oraz klina do jego zaciskania. Noże strugów, w zależności od przeznaczenia, różnią się między sobą budową i kształtem. Heble ze względu na sposób ich zastosowania, można podzielić na następujące kategorie:
Początki stosowania hebli jako narzędzi do obróbki drewna giną w mroku dziejów, jednakże zarówno zapotrzebowanie na nie, jak i ich różnorodność stopniowo wzrastały. Przyrząd ten z całą pewnością był używany w czasach starożytnych do obróbki przede wszystkim różnego rodzaju materiałów drewnianych. Na ziemiach polskich dwa najwcześniejsze egzemplarze zostały odnalezione podczas prac archeologicznych nad cmentarzyskiem z przełomu II i III wieku położonym na terenie dzisiejszego Chmielowa Piaskowego (pow. Opatów). Ze względu na charakterystyczny kształt i budowę znalezisk, prawdopodobnie precyzyjniej jest je nazywać skoblicami. W pochodzących z XVI wieku stolarskich inwentarzach znajdują się wykazy liczbowe narzędzi, wskazujące nie tylko ilość hebli w warsztacie, ale również okazałą gamę ich rodzajów. Inwentarz pewnego stolarza z Kalisza z 1578 roku wykazuje 19 hebli, a około 150 lat później w inwentarzach poznańskich wytwórców pojawiają się dane mówiące nawet o 69 różnych heblach w warsztacie.
Z uwagi na przeobrażenia w konstrukcji, komplikacji zastosowań i sposobów produkcji, za przełomowy dla strugów uznaje się czas rewolucji przemysłowej. Wcześniej heble były wykonywane przez miejscowych kowali, ale w XIX wieku zostały one wyparte przez metalowe strugi produkowane fabrycznie. Niespełna sto lat później, postęp technologiczny sprawił, że te ostatnie zostały niemal całkowicie zastąpione przez narzędzia elektryczne i dziś ręczne strugi są używane przeważnie w małych warsztatach lub w rzemiośle artystycznym.
Opisywany tutaj obiekt pochodzi z początku XX wieku i jest przykładem wspomnianych już przeobrażeń XIX-wiecznych. Wymiary struga wynoszą odpowiednio: 12 cm. wysokości, 5,2 cm. szerokości, oraz 22 cm długości.
Hebel ten został wyprodukowany w Stanach Zjednoczonych, o czym informuje nas sygnatura wybita na górze ostrza: „UNION MFG CO. NEW BRITAIN (CT) U.S.A.”. Skróty „mfg”, „co.” i „ct” oznaczają odpowiednio „manufacturing”, „Corporation” oraz „Connecticut”. Historia firmy jest trudna do odtworzenia. Została założona w New Britain prawdopodobnie w 1880 roku i początkowo zajmowała się wyrobem pomp, zawiasów oraz uchwytów do tokarek i wierteł. Od 1900 roku do oferty produktów wprowadzono metalowe strugi. John W. Carleton i George E. Trask opracowali nowy sposób blokujący regulację ostrza w produkowanych strugach i 8 grudnia 1903 roku uzyskali w związku z tym dwa patenty. Według katalogu pochodzącego z 1905 roku, cena takiego narzędzia, w zależności od modelu wahała się od około 3 do 6 dolarów. Nie ma pewności, kiedy zaprzestano produkcji strugów. Śledząc historię firmy, można stwierdzić, że miało to miejsce po 1930 roku, gdy sprzedano odpowiedzialny za to oddział, aczkolwiek trudno jest odnaleźć jakiekolwiek źródła mówiące o kontynuacji produkcji po roku 1920. Wyrabiane przyrządy cechowała bardzo wysoka jakość wykonania, trwałość i praktyczność. Wiele modeli z tego okresu jest wciąż używanych w prywatnych warsztatach i cieszą się one bardzo dobrą opinią, co poświadczają portale aukcyjne.
Strug znajdujący się w zbiorach Muzeum Etnograficznego zwraca uwagę przede wszystkim swoją stalową konstrukcją z rowkowaną wzdłuż całej szerokości płozą. Wewnątrz struga znajduje się nóż z przykręcanym od tyłu na śrubę za pomocą pierścieniowego pokrętła odchylakiem (zapobiega poderwaniom włókien drewna), oraz klin w kształcie łopatki zamocowany za pomocą wkrętu. Za odchylakiem znajduje się rączka z dwoma przeciwnie skierowanymi zębami, górnym i dolnym. Na grzbiecie rączki znajduje się zamocowana licznymi gwoździkami owalna, mosiężna blaszka, na której wybity został napis „PREMIER O.M.S. D.R.G.M.” Po przeciwnej stronie przytwierdzono uchwyt przedni w formie mosiężnej gałki. Stan zachowania obiektu wskazuje na wieloletnie użytkowanie, jednakże jest on kompletny i w pełni sprawny. To jedyny tego typu model znajdujący się w zbiorach muzeum, niemniej na wystawie stałej można znaleźć cały szereg drewnianych hebli i innych narzędzi służących do pracy w drewnie.
Opracował: Aleksander Leszczyński
Bibliografia:
Adresy witryn internetowych: [dostęp 8.10.2019]
Najprostszy strug zbudowany jest z oprawy, rękojeści, stalowego noża oraz klina do jego zaciskania. Noże strugów, w zależności od przeznaczenia, różnią się między sobą budową i kształtem. Heble ze względu na sposób ich zastosowania, można podzielić na następujące kategorie:
- Heble służące do wyrównywania i wyrabiania powierzchni płaskich (obróbka podstawowa – powierzchniowa)
- Heble służące do wyrabiania powierzchni krzywych i wszelkich części gzymsów (heble profilowe typu dekoracyjnego)
- Heble służące do wyrabiania rozmaitych połączeń, przy łączeniu części drzew ze sobą (heble przygotowujące złącza)
Początki stosowania hebli jako narzędzi do obróbki drewna giną w mroku dziejów, jednakże zarówno zapotrzebowanie na nie, jak i ich różnorodność stopniowo wzrastały. Przyrząd ten z całą pewnością był używany w czasach starożytnych do obróbki przede wszystkim różnego rodzaju materiałów drewnianych. Na ziemiach polskich dwa najwcześniejsze egzemplarze zostały odnalezione podczas prac archeologicznych nad cmentarzyskiem z przełomu II i III wieku położonym na terenie dzisiejszego Chmielowa Piaskowego (pow. Opatów). Ze względu na charakterystyczny kształt i budowę znalezisk, prawdopodobnie precyzyjniej jest je nazywać skoblicami. W pochodzących z XVI wieku stolarskich inwentarzach znajdują się wykazy liczbowe narzędzi, wskazujące nie tylko ilość hebli w warsztacie, ale również okazałą gamę ich rodzajów. Inwentarz pewnego stolarza z Kalisza z 1578 roku wykazuje 19 hebli, a około 150 lat później w inwentarzach poznańskich wytwórców pojawiają się dane mówiące nawet o 69 różnych heblach w warsztacie.
Z uwagi na przeobrażenia w konstrukcji, komplikacji zastosowań i sposobów produkcji, za przełomowy dla strugów uznaje się czas rewolucji przemysłowej. Wcześniej heble były wykonywane przez miejscowych kowali, ale w XIX wieku zostały one wyparte przez metalowe strugi produkowane fabrycznie. Niespełna sto lat później, postęp technologiczny sprawił, że te ostatnie zostały niemal całkowicie zastąpione przez narzędzia elektryczne i dziś ręczne strugi są używane przeważnie w małych warsztatach lub w rzemiośle artystycznym.
Opisywany tutaj obiekt pochodzi z początku XX wieku i jest przykładem wspomnianych już przeobrażeń XIX-wiecznych. Wymiary struga wynoszą odpowiednio: 12 cm. wysokości, 5,2 cm. szerokości, oraz 22 cm długości.
Hebel ten został wyprodukowany w Stanach Zjednoczonych, o czym informuje nas sygnatura wybita na górze ostrza: „UNION MFG CO. NEW BRITAIN (CT) U.S.A.”. Skróty „mfg”, „co.” i „ct” oznaczają odpowiednio „manufacturing”, „Corporation” oraz „Connecticut”. Historia firmy jest trudna do odtworzenia. Została założona w New Britain prawdopodobnie w 1880 roku i początkowo zajmowała się wyrobem pomp, zawiasów oraz uchwytów do tokarek i wierteł. Od 1900 roku do oferty produktów wprowadzono metalowe strugi. John W. Carleton i George E. Trask opracowali nowy sposób blokujący regulację ostrza w produkowanych strugach i 8 grudnia 1903 roku uzyskali w związku z tym dwa patenty. Według katalogu pochodzącego z 1905 roku, cena takiego narzędzia, w zależności od modelu wahała się od około 3 do 6 dolarów. Nie ma pewności, kiedy zaprzestano produkcji strugów. Śledząc historię firmy, można stwierdzić, że miało to miejsce po 1930 roku, gdy sprzedano odpowiedzialny za to oddział, aczkolwiek trudno jest odnaleźć jakiekolwiek źródła mówiące o kontynuacji produkcji po roku 1920. Wyrabiane przyrządy cechowała bardzo wysoka jakość wykonania, trwałość i praktyczność. Wiele modeli z tego okresu jest wciąż używanych w prywatnych warsztatach i cieszą się one bardzo dobrą opinią, co poświadczają portale aukcyjne.
Strug znajdujący się w zbiorach Muzeum Etnograficznego zwraca uwagę przede wszystkim swoją stalową konstrukcją z rowkowaną wzdłuż całej szerokości płozą. Wewnątrz struga znajduje się nóż z przykręcanym od tyłu na śrubę za pomocą pierścieniowego pokrętła odchylakiem (zapobiega poderwaniom włókien drewna), oraz klin w kształcie łopatki zamocowany za pomocą wkrętu. Za odchylakiem znajduje się rączka z dwoma przeciwnie skierowanymi zębami, górnym i dolnym. Na grzbiecie rączki znajduje się zamocowana licznymi gwoździkami owalna, mosiężna blaszka, na której wybity został napis „PREMIER O.M.S. D.R.G.M.” Po przeciwnej stronie przytwierdzono uchwyt przedni w formie mosiężnej gałki. Stan zachowania obiektu wskazuje na wieloletnie użytkowanie, jednakże jest on kompletny i w pełni sprawny. To jedyny tego typu model znajdujący się w zbiorach muzeum, niemniej na wystawie stałej można znaleźć cały szereg drewnianych hebli i innych narzędzi służących do pracy w drewnie.
Opracował: Aleksander Leszczyński
Bibliografia:
- Błaszczyk S., Stolarstwo [w:] Kultura Ludowa Wielkopolski, t.2, Poznań 1964
- Heurich J., Przewodnik dla stolarzy, Warszawa 1862
- Rosiński S., Ozdobnictwo i budownictwo na obszarze Puszczy Kozienickiej: Techniki budowlane i narzędzia ciesielskie [w:] „Rocznik Muzeum Rolnictwa w Szreniawie”, t.9
- Urban L., Stolarz – okuwacz, cz.1, Warszawa 1955
- Wielka Encyklopedia Powszechna, t.11, Warszawa 1963
- Wielowiejski J., Obróbka drewna na Śląsku u schyłku starożytności: (w okresie późnolateńskim i rzymskim), [w:] Etnografia Polska, t.4 (1961)
Adresy witryn internetowych: [dostęp 8.10.2019]
