Skrzynie przez długi czas stanowiły nieodłączny element wyposażenia chłopskiego domu. Wykorzystywano je w różny sposób – służyły do przechowywania odświętnej odzieży, zapasów płótna, dokumentów i cennych drobiazgów. Często, jako wymarzony prezent, stanowiły wiano panny młodej. Największą popularnością cieszyły się w XIX w., gdy rozwinęło się zainteresowanie prostymi w formie, ale bogato zdobionymi skrzyniami malowanymi. W każdym niemalże regionie zdobiono je w inny sposób nadając im indywidualnych, charakterystycznych dla danego miejsca cech.
Malowane skrzynie ludowe stanowią najliczniejszą, choć niejedyną grupę skrzyń w muzealnej kolekcji. W zbiorach znajdują się także inne przykłady tego typu meblarstwa. Jednym z nich jest prezentowana dziś intarsjowana skrzynia żuławska. Najprawdopodobniej, zanim trafiła w ręce naszego darczyńcy do Krakowa, należała do Olędrów, osadników o korzeniach niderlandzkich, zamieszkujących Żuławy. Olędrzy (wyznania menonickiego - protestanckiego) pojawili się na obecnych ziemiach polskich w XVI w. Początkowo osiedlili się na terenach ówczesnych Prus Książęcych, a następnie w Prusach Królewskich. Tam też, wzdłuż brzegów Wisły, ostatecznie założyli swoje wsie. Ze względu na znajomość melioracji i wysoką kulturę rolną stali się z czasem bardzo zamożną grupą chłopską.
Pierwotnie Olędrami nazywano tylko osadników holenderskich, z czasem jednak mianem tym objęto także innych mieszkańców tych ziem - głównie Niemców - korzystających z przywilejów i praw wprowadzonych przez pierwszych kolonistów niderlandzkich. Ich cechą wspólną było wyznanie ewangelickie i język niemiecki.
Status majątkowy Olędrów widoczny był nie tylko w budownictwie czy sposobie prowadzenia gospodarstwa, ale także w wystroju wnętrz, szczególnie w jakości i estetyce posiadanych mebli. Ich wytwórstwem zajmowało się wiele lokalnych warsztatów stolarsko-snycerskich, jednak głównym ośrodkiem był Elbląg. Wykształcił się tam interesujący styl łączący wzornictwo mieszczańskie ze sztuką intarsji, praktykowaną wcześniej i przywiezioną na te tereny właśnie przez Olędrów. Intarsje pojawiały się na różnych meblach, jednak najczęściej stosowano je właśnie na skrzyniach, zwanych wśród Olędrów kjistami.
Skrzynie wykonywano z drewna sosnowego, jesionowego i dębowego. Miały prostą formę osadzoną na gzymsowej podstawie i pięciu niewysokich nóżkach. Do wiodących motywów
zdobniczych należały kwiaty i gwiazdy ujmowane w geometryczne pola, przy czym naroża dekorowano kolumnami z wysokimi cokołami. Bardzo ciekawym motywem zdobniczym były także mosiężne guzy rozmieszczane na wieku oraz pięknie zdobione, również mosiężne, taśmy wewnątrz skrzyń. Na krótszych bokach znajdowały się masywne, bogato zdobione uchwyty do przenoszenia.
Dzięki swojej wytrzymałości i funkcjonalności skrzynie żuławskie były często wykorzystywane jako kufry podróżne. Gdy różne sytuacje życiowe zmuszały Olędrów do emigracji (najczęściej do Stanów Zjednoczonych i Ameryki Południowej) skrzynie świetnie spełniały swoją transportową rolę, stając się później idealnym wzornikiem mennonickich wyrobów dla tamtejszych mieszkańców.
Wielowiekowa historia olęderskiego osadnictwa na ziemiach polskich zakończyła się wraz z końcem II wojny światowej. Nastąpiły wówczas masowe ucieczki i przesiedlenia społeczności niemieckiej z terenów polskich. Opuszczone domostwa, zwykle z pełnym wyposażeniem, były zasiedlane napływającą z innych terenów ludnością polską. Pozostawione meble były wykorzystywane, niszczone lub upychane w domowych zakamarkach, zyskując miano przedmiotów „po dawnych osadnikach”. Z czasem zaczęły wzbudzać zainteresowanie badaczy, którzy gromadząc poolęderskie przedmioty próbowali ocalić tę część lokalnej historii. Kilkadziesiąt obiektów olęderskich znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku, natomiast w Wielkiej Nieszawce od 2018 r. działa skansen Olenderski Park Etnograficzny podlegający pod Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu
Prezentowana dziś skrzynia jest wyjątkowym, unikatowym obiektem w naszej kolekcji. Ta jedyna intarsjowana skrzynia w naszych zbiorach przywołuje pamięć o naszej bogatej i złożonej historii oraz stanowi przykład niezwykłej różnorodności rzemieślniczego kunsztu.
Opracowała Anna Woźny-Tondyra
Bibliografia:
E. Gilewska, Kolekcja mebli olęderskich z Żuław w zbiorach Oddziału Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku, Ogólnopolska konferencja Olędrzy i ich dziedzictwo w Polsce. Historia, stan zachowania, ochrona, Toruń, 11-13 października 2001 r.
T. Czerwiński, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa 2009
