Fotografia przedstawia ruiny budynku gospodarczego nazywanego lodownią, niegdyś części folwarku usnarskiego. Zdjęcie zostało wykonane w gospodarstwie położonym w Usnarzu Górnym, tuż przy granicy państwowej, przez dr Katarzynę Konczewską w czerwcu 2017 roku podczas eksploracji terenowych realizowanych w ramach prowadzonego wspólnie z MEK przedsięwzięcia badawczego.
Badania koncentrowały się m. in. na rozpoznawaniu współczesnych kontekstów przedmiotów wytypowanych przez badaczkę z kolekcji MEK a pochodzących z terenów historycznego powiatu grodzieńskiego, w tym związanych z obróbką lnu i tkactwem, jak na przykład odzieży chłopskiej: koszuli i kurtki pastuszej nazywanej „chałate”, spódnic samodziałowych, zapasek, czepców, różnego typu obuwia. Dr Katarzyna Konczewska w latach 2015-2019 (od 2017 r. we współpracy z MEK) prowadziła badania po obu stronach granicy polsko-białoruskiej, która od 13 maja 1948 roku ostatecznie przecięła tereny połączone krajobrazem, historią i więzami rodzinnymi, przez ponad 500 lat stanowiące jedną całość w składzie dawnego powiatu grodzieńskiego. Warto podkreślić, że były to pierwsze badania językoznawczo-etnograficzne przeprowadzone w tych miejscowościach.
Jak pisze Katarzyna Konczewska w opracowaniu: „Według danych pierwszego spisu ludności z 1897 r., na terenie powiatu [grodzieńskiego] mieszkali przedstawiciele różnych narodowości: Białorusini, Polacy, Żydzi, Litwini, Niemcy, Tatarzy, Rosjanie. W II Rzeczypospolitej powiat grodzieński, który zachował z nieznacznymi zmianami swe granice, wchodził w skład województwa białostockiego. Dzisiaj jego dawne terytorium stanowi część Polski (okolice Krynek i Kruszynian), Litwy (okolice Druskiennik) i Białorusi (rejony grodzieński, brzostowicki, mostowski, wołkowyski)”.
Na współczesnym pograniczu polsko-białoruskim, terenie dawnej parafii usnarskiej, jest usytuowane jedno z trzech skupisk grodzieńskiej szlachty zaściankowej. Miejscowości znajdują się na dawnym szlaku handlowym łączącym Krynki, Odelsk, Indurę i Grodno. Prowadzone przez dr Konczewską badania ujawniły dużą trwałość praktyk kulturowych i kodów językowych do dzisiaj odróżniających ludność zamieszkałą w dawnych wsiach chłopskich i w okolicach (tak są tu nazywane zaścianki) szlacheckich. Oprócz eksploracji terenowych w kilkunastu miejscowościach po obu stronach granicy badaczka wiele uwagi poświęciła pracom archiwalnym w zasobach Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Grodnie, Działu Starodruków Muzeum Historyczno-Archeologicznego Grodna oraz MEK, odnajdując tu m.in. cenne fotografie Grodna i nieznany dotąd rękopis Wandalina Szukiewicza, badacza i etnografa, darczyńcy MEK. K. Konczewska prześledziła również wątki z badań terenowych prowadzonych na pograniczu polsko-białoruskim w latach 60. przez muzeum oraz pracownię IS PAN.
Na obecny kształt lokalnej kultury badanego w projekcie pogranicza wpłynęło chrześcijaństwo, judaizm aszkenazyjski oraz islam. Obszar ten stanowił także granicę wpływów chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego. Wsie, w których prowadzono badania, zamieszkiwała przed wojną prawosławna i katolicka ludność chłopska, zaścianki zaś — katolicka szlachta, tak też pozostało do tej pory. Żydzi, którzy zamieszkiwali miasteczka, zostali zamordowani w czasie II wojny światowej w Treblince (z Krynek) i w Auschwitz (z Odelska).
Usnarz Górny stanowi obecnie brukowaną tzw. kocimi łbami ulicówkę, zamieszkuje go około 40 osób, a samych domostw jest 46. Na końcu wsi znajdują się ruiny osiemnastowiecznego folwarku: budynków gospodarczych, bramy wjazdowej i lodowni datowanej na 1777 rok. Na terenie dawnego majątku stoi dziś kilka domów zamieszkanych przez rodzeństwo trudniące się głównie rolnictwem; żona jednego z gospodarzy pochodzi z okolicy szlacheckiej po drugiej stronie granicy. Po stronie białoruskiej pozostały Usnarz Dolny, Usnarz Murowany (obecnie część wsi Kurczowce) i Usnarz Makarowce (obecnie Makarowce). Sąsiadująca z Usnarzem Górnym Grzybowszczyzna to także dawna okolica szlachecka, dziś zamieszkała przez 6 rodzin. Trochę dalej leżą Jurowlany; zamieszkująca je przed II wojną światową ludność prawosławna, niegdyś unicka, po wojnie została przymusowo wysiedlona do ZSRR, a do ich domów wprowadzili się m.in. mieszkańcy okolic szlacheckich ze strony białoruskiej, w tym z Usnarza Dolnego.
Opracowała: Magdalena Zych, współpraca dr Katarzyna Konczewska, Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
Bibliografia:
Materiały z badań terenowych Katarzyny Konczewskiej – zasób w opracowaniu; m. in. na jego podstawie powstały następujące publikacje:
Konczewska K., 2021 a, Polacy i język polski na Grodzieńszczyźnie, Prace Instytutu Języka Polskiego PAN 160, Kraków.
Konczewska K., 2021b, Dialektologiczne badania terenowe na podstawie kolekcji muzealnej jako metoda budowania nowych kontekstów kulturowych, “Gwary Dziś” 14, s. 165-174.
Konczewska K., 2020a, Regionalne słownictwo gwarowe dotyczące obróbki lnu i tkactwa na terenie dawnej parafii usnarskiej na Grodzieńszczyźnie. W: B. Osowski, J. Kobus, P. Michalska-Górecka, A. Piotrowska-Wojaczyk (red.), Język w regionie, region w języku 3, Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Seria Językoznawcza 47, s. 175-189.
Konczewska K., 2020b, Nieznany rękopis Wandalina Szukiewicza jako źródło do badań gwar białoruskich, „Slavica Slovaca” 55/1, Bratislava: Slavistický ústav Jána Stanislava Slovenskej akadémie vied, s. 82-96.
Konczewska K., 2019a, Szlachta grodzieńska na początku XXI wieku – język i tożsamość. Zarys problematyki. „LingVaria” XIV, 1 (27), s. 183-199.
Konczewska K., 2019b, Materiały do badań gwar z terenów dzisiejszej Białorusi w zbiorach Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie. W B. Grabka, R. Kucharzyk, A. Tyrpa (red.), Studia Dialektologiczne V, Kraków: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, s. 363 – 372.
Konczewska K., 2018a, Archaizmy leksykalne współczesnej polszczyzny grodzieńskiej (socjolektu szlacheckiego), W: M. Pastuch, M. Siuciak (red.), Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy, Katowice, s. 355-367.
Konczewska K., 2018b, Metryki parafii usnarskiej jako źródło do badań obrazu onomastycznego dawnego powiatu grodzieńskiego. W: R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz (red.), Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych, Kraków, s. 399-409.
Konczewska K., 2017, Słownictwo związane z obróbką lnu i tkactwem w gwarach Grodzieńszczyzny na tle gwar podlaskich, "LingVaria" XII 2 (24), s. 245-260.
Konczewska K., 2016, Zróżnicowanie polskich gwar Grodzieńszczyzny. Polszczyzna „szlachty zaindurskiej”, „Język Polski” XCVI (3), s. 43-57.
Inne prace dot. omawianych terenów:
Jakubowski J. F., 1935, Powiat grodzieński w wieku XVI (mapa z tekstem). W: Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, z. III, Polska Akademia Umiejętności, Kraków, s. 99-114.
Sawaniewska-Mochowa Z., Zielińska A.,2007, Dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych Kresach północno-wschodnich Rzeczypospolitej. Ginąca część kultury europejskiej, Instytut Slawistyki PAN, Warszawa.
