Rozpinki (zwane w innych regionach szparutkami) używane były często po zakończeniu tkania na krośnie. Przy ich pomocy napinano tkaninę, by zapobiec zawijaniu się jej brzegów.
Urządzenie składa się z dwóch prostokątnych listewek o różnej długości. Z jednej strony zakończone są one igłami, z drugiej zaś listewka dłuższa posiada szczelinę, krótsza prostokątny czop z języczkiem. Istotą działania narzędzia jest połączenie obydwu listewek i wbicie igieł w brzegi tkaniny. W listewkach są wykonane odpowiednie wycięcia, dzięki czemu jedna wchodzi w środek drugiej na głębokość zależną od szerokości utkanego płótna. Odległość ta jest zaznaczana przez włożenie klina w jeden z bocznych otworów. By utrzymać narzędzie w linii prostej konieczne jest unieruchomienie obu listewek przez założenie blokady - jest to prostokątny klocek nasunięty na wycięcie listewki dłuższej i przesuwany za pomocą haczykowatych zaczepów. Druga, krótsza listewka z czopowym wycięciem jest cienka u dołu, na kształt wysuniętego języczka. Przesunięcie blokady w lewo powoduje wejście języczka w blokadę i usztywnienie narzędzia.
Każdą z trzech prezentowanych rozpinek wykonał inny rzemieślnik, choć wszyscy zatrudnieni byli w tym samym warsztacie tkackim. Dostosowali oni narzędzie do swoich potrzeb, stąd rozpinki różnią się kształtem, wymiarami, budową blokady i języczka, a nawet ilością igieł. Cechą indywidualną, nadawaną przez właściciela i użytkownika, są dość często spotykane ryte ozdoby w postaci drobnego ornamentu geometrycznego.
Prezentowane rozpinki używane były przez trzy pokolenia tkaczy. Pochodzą one z jednego warsztatu, który zbudował przed I wojną światową Antoni Gabryś. Jego kolejnym właścicielem został Józef – syn Antoniego, a następnie Henryk – syn Józefa. W warsztacie tkackim pracowała cała rodzina: babcia Henryka, jego matka Agnieszka i macocha Anna. Tkano tam płótno i chodniki (tkanie chodników nie wymagało użycia rozpinek). Tego typu rozpinki używane były na sąsiednim Spiszu. Krosno z warsztatu, wraz z wyposażeniem, pozyskał Zdzisław Szewczyk w 1968 roku (jest to zarazem data ostatniego używania krosna). Muzeum Etnograficzne w Krakowie posiada w swoich zbiorach 8 takich urządzeń.
Opracował Piotr Worytkiewicz.
Bibliografia:
Ruszel Krzysztof, Leksykon kultury ludowej Rzeszowiaków, Rzeszów 2004.
Stokłosa Józef, Tkactwo ludowe w Jurgowie i w Gruszowcu 1909, Kraków 1920.
Sobisiak Walerian, Historia włókiennictwa ludowego w Wielkopolsce, Poznań 1968.
