Kilka lat temu w Krakowie pojawiła się inicjatywa noszenia czapki rogatywki, zwanej potocznie krakuską, nie tylko podczas świąt oraz lokalnych uroczystości do strojów krakowskich, ale także (w uproszczonej formie przypominającej beret) jako element codziennej mody. Na wzór masek z Wenecji, inicjatorzy akcji chcieli uczynić z czapki krakuski symbol Krakowa, rozpoznawalny znak miasta i jego mieszkańców.
Pomysł na przypisanie męskiej czapce z baranią opuszką szczególnej symboliki, odnoszącej się do tożsamości, sięga przełomu XVI i XVII wieku. Wówczas to, nakrycie głowy przypominające dzisiejszą krakuskę, noszone było przez magnatów i szlachtę jako część ich stroju narodowego. Z literatury tematu dowiadujemy się, że pod koniec XVIII w. karmazynowe czapki czworokątne, obszywane barankiem i złotym lub srebrnym szychem, szyte przeważnie z sukna, rzadziej aksamitne czy atłasowe były najmodniejsze wśród szlachty i mieszczan, a od czasów Konfederacji Barskiej (1768 -1771) nazywana konfederatkami. Z kolei na wsiach podkrakowskich rogatywki pojawiły się najprawdopodobniej dopiero w XVIII wieku, co opisuje ks. Jędrzej Kitowicz w Opisie obyczajów za panowania Augusta III, najstarszym dostępnym opisie ubiorów Krakowiaków. Wspomina tam stroje, które zapamiętał z czasów młodości i pisze, że krakowski chłop nosił m.in. „czapkę czerwoną, wysoką z czarnym baranem wąskim, latem słomiany kapelusz (…)”.
Jednakże momentem przełomowym w upowszechnianiu rogatywki było Powstanie Kościuszkowskie (1794), podczas którego Tadeusz Kościuszko dla podkreślenia zasług chłopów – kosynierów w zwycięstwie pod Racławicami, przywdział białą sukmanę. Wszakże nie ma tam mowy o rogatywce, ale gest Naczelnika nobilitował w ten sposób cały strój podkrakowskich chłopów do rangi munduru wojskowego. Od tego czasu, uproszczona wersja stroju krakowskiego, odzwierciedlająca barwy narodowe: biała sukmana i czerwona rogatywka, stała się symbolem ruchów niepodległościowych i patriotyzmu, symbolem Polski. Ubiór podkrakowskich mieszkańców wsi, stał się strojem narodowym. Pomimo, że na wsiach podkrakowskich czerwonej czapki, zwłaszcza tak bogato zdobionej jak prezentowana, używano bardzo rzadko. Zakładano ją właściwie tylko w czasie wielkich uroczystości, np. nosili ją drużbowie czy pan młody w czasie wesela.
Do utrwalenia tego schematycznego obrazu stroju jako narodowego przyczyniło się również malarstwo z końca XIX wieku, zajmujące się tematyką patriotyczną i historyczną, odwołujące się często do motywu powstania kościuszkowskiego. Tacy artyści jak Jan Matejko, Józef Chełmoński czy Wojciech Kossak malowali sceny batalistyczne, umieszczając chłopów polskich w białych sukmanach z czerwonymi rogatywkami na głowach. Owa przetworzona wersja stroju krakowskiego stała się swego rodzaju kostiumem Polaka noszonym przy okazji różnych uroczystości religijnych i państwowych w kraju oraz za granicą jako wyraz uczuć patriotycznych.
Przykładem popularności oraz nowych obszarów i kontekstów funkcjonowania stroju krakowskiego są pojawiające się od drugiej połowy XIX wieku banderie krakowskie, czyli jeźdźcy na koniach w sukmanach i rogatywkach. Banderie towarzyszyły uroczystościom kościelnym, państwowym oraz bogatym weselom. Zasięg ich występowania znacznie przekroczył granice regionu krakowskiego, tym samym jeszcze bardziej poszerzając zasięg popularyzacji stroju krakowskiego jako stroju narodowego.
Krakuska do dziś stanowi dla większości Polaków, zwłaszcza mieszkających za granicami kraju symbol tożsamości polskiej. Czerwona czapka zaczęła z czasem pełnić inne role. Czapka z pawim piórem poprzez dramat Stanisława Wyspiańskiego Wesele, została uznana również za symbol próżności i przedkładania prywaty nad sprawami narodu. Od tego czasu często zastępuje cały strój, symbolizując tożsamość Polaka obdarzonego nie tylko zaletami, ale i przywarami narodowymi. W powyższym kontekście była wykorzystywana między innymi w twórczości Sławomira Mrożka czy Jerzego Dudy-Gracza. Zatem pomysł na noszenie krakuski w szerokich kręgach społeczeństwa może nie jest taki zły?
Opracowała: Ewa Rossal
Literatura:
M. Bartkiewicz, Polski ubiór do 1864 roku, Wrocław 1979,
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985
M. Możdżyńska-Nawotka, O modach i strojach, Wrocław 2004,
E. Pobiegły, Stroje krakowskie od końca XVIII do połowy XX wieku, w: E. Pobiegły, E. Rossal (red.), Stroje krakowskie. Historie i mity, Kraków 2017
A. Radzimirska-Pąkowska, Strój krakowski jako strój narodowy, Etnografia Polska” 1988, z.2
E. Rossal, Kreacje, mity i gabloty strojów krakowskich, w: E. Pobiegły, E. Rossal (red.), Stroje krakowskie. Historie i mity, Kraków 2017
Webgrafia:
https://www.se.pl/krakow/czapke-krakuske-nos-na-co-dzien-i-od-swieta-aa-BLj3-FsSy-hAEb.html [dostęp: 27.11.2022]
https://dziennikpolski24.pl/swietuj-w-czapce-krakusce/ar/13655312 [dostęp: 27.11.2022
