Tradycja tańca z płaskimi figurami koni jest w Jawie Centralnej i Wschodniej częścią szerszej tradycji zwanej dżaranan (jaranan), obejmującej m. in. taniec dżathilan (jathilan, jatilan) – ludową formę tańca dramatycznego z transem i „opętaniem”. Według badaczy taniec z figurami koni jest starą praktyką, stanowiącą część starożytnego „animistycznego dziedzictwa” Jawy, który pozostaje popularny również współcześnie. Według niektórych, współczesna forma dżathilan powstała w XVI wieku i jest związana z władcą królestwa Mataram – Sutowijoyo – odmawiającym przyjęcia islamu, mimo że ten już opanował Jawę. Inni wiążą ten taniec z walką księcia Diponegoro z Yogyakarty (w XIX w.) z holenderskimi siłami kolonialnymi, w obronie ludu Mataram oraz o niepodległość.
Można więc przyjąć, że tradycyjny taniec rytualny przyjmuje obecnie różne formy, zawierające różne elementy tradycyjne w zależności od tego, gdzie ma być przedstawiany. Może obejmować zarówno rytuały, jak i czysto rozrywkowe elementy; zdarza się, że jest całkowicie świecki bez elementów transu, pokazywany podczas konkursów. Może być zorganizowany i przedstawiany podczas różnych okazji, takich jak uroczystości weselne, obrzezanie, ale również obejmuje ceremonie wspólnotowe, takie jak bersih desa – ceremonia oczyszczenia wsi i przepędzenia złych duchów; obchody Dnia Niepodległości lub poświęcenie domu. Występy taneczne mogą odbywać się w ciągu dnia lub w nocy. Tradycyjne tańce dżathilan nigdy nie były tańcami dworskimi; są głównie wykonywane na obszarach wiejskich i opierają się na praktyce tzw. posiadania duchów, czyli owładnięciu ciał tancerzy przez duchy zwierząt, przodków lub innych istot duchowych, znanych z surowych, nieokiełznanych charakterów – kasar. Wśród zróżnicowanych nazw tańców z figurami koni, zależnych od miejsca przedstawiania, najczęstszymi są: dżathilan – charakterystyczna dla regionu Yogyakarty; kuda kepang i kuda, dla środkowej Jawy oraz dżaranan (dżaran) kepang dla wschodniej Jawy. Zarówno: „dżaran” w języku jawajskim, jak i „kuda” z indonezyjskiego oznacza konia, zaś słowo „kepang” oznacza „wyplatany” i odnosi się zarówno do metody konstrukcji figury, jak i bambusowych pasków użytych do wyplatania. Może być wiele wariacji tych figur i materiałów użytych do ich powstania. Dwuwymiarowe figury koni mogą być też wykonane z innych materiałów, jednak takie figury wg badaczy nie powinny być kwalifikowane jako emiczne dżaran kepang. Te płaskie dwuwymiarowe figury koni z plecionki bambusowej są istotną częścią przedstawienia. W tańcu dżathilan występują ich trzy rodzaje, różniące się kolorem: czerwone, białe i czarne, które wskazują na różne charaktery koni i jeźdźców. Czerwony kolor symbolizuje odwagę i ducha walki, podczas gdy biel reprezentuje czystość, a czarny – zło, złe duchy. Opisywany „koń” ze zbiorów MEK jest biały.
W tanecznym przedstawieniu z figurami koni, odbywającym się przy akompaniamencie tradycyjnych instrumentów muzycznych i śpiewów, biorą udział tancerze z konikami przedstawiający rycerzy bądź jeźdźców; przywódcy duchowi pawang (dukun), którzy sami nie tańczą, ale jako jedyni posiadający magiczną moc są odpowiedzialni za kontakty z duchami, ich dobre samopoczucie i sprawiają, że duchy wchodzą do ciał tancerzy, a potem czuwają, by opuściły ich ciała w odpowiednim momencie; oraz pomocnicy duchowych przewodników. Większość grup składa się z sześciu do dwunastu tancerzy z figurami koni, zwykle od dwóch do sześciu przywódców duchowych pawang i od jednego do sześciu tancerzy z maskami. W spektaklu mogą brać udział różne rodzaje duchów. Najczęstszymi są duchy zwierząt, zwłaszcza koni, ale czasami również mogą być obecne także duchy przodków, inne lokalne duchy lub dżiny (duchy muzułmańskie). Tancerze nawiedzeni przez duchy koni w pewnym stanie transu mogą zachowywać się jak te zwierzęta, jeść niełuskany ryż, trawę, rozłupywać orzechy kokosowe zębami, a nawet wykonywać różne inne niebezpieczne rzeczy, nie robiąc sobie krzywdy.
W skład niektórych grup tanecznych może wchodzić kilka grup męskich różniących się wiekowo: grupa młodych mężczyzn i chłopców, mężczyźni i kobiety do wieku 70 lat. Przeciętna grupa ma tylko jedną grupę męskich tancerzy w szerokim zakresie wiekowym. Towarzysząca im grupa muzyczna różni się także wiekiem, płcią i liczbą. Na ogół występuje jeden lub dwóch śpiewaków (często mężczyzna i kobieta) i od pięciu do piętnastu osób grających na instrumentach. Większość występujących w dżathilan grup muzycznych w dystrykcie Yogyakarty łączy tradycyjne instrumenty gamelanowe z nowoczesnymi, takimi jak zestawy perkusyjne lub gitary elektryczne. Zaangażowani w spektaklu pomocnicy, w większości nastolatkowie, nie noszą kostiumów, a ich zadaniem jest pomaganie w łapaniu i wspieranie tancerzy w transie.
Jednym z rekwizytów używanych w tańcu z figurami koni jest bicz. W tańcu kuda kepang występują dwa rodzaje biczy, małe i duże. Te małe, zwane cambuk lub pecut używane są przez tancerzy z figurami koni, którzy zręcznie posługują się nimi „kreśląc” w powietrzu różne figury. Wraz z narastaniem intensywności i gwałtowności tańca, tancerze kontynuują trzaskanie z biczy.
Natomiast duży bicz należy do świętych i jest używany tylko przez duchowych przewodników tańca, zwanych dukun, którzy sami nie tańczą, ale prowadzą taniec. Uważa się, że duże bicze mają magiczną moc. Przy pomocy takich magicznych biczy prowadzący taniec duchowi przewodnicy pomagają wprowadzić tancerza w trans i spowodować, że w jego ciele zamieszka duch konia (lub inna istota duchowa), a po skończonym tańcu – opuści ciało tancerza. Według wierzeń przypisuje się temu biczowi moc 1000 grzmotów. Opisywany bicz należy do tej pierwszej kategorii, używanych przez tancerzy.
Mimo różnych zmian i dostosowań do współczesnych czasów, jak i muzułmańskiego charakteru państwa, taniec z figurami koni pozostaje popularny również w dzisiejszych czasach, zajmując drugie miejsce po spektaklach teatru cieni wayang kulit.
Kolekcja
Opisywane rekwizyty wchodzą w skład zespołu 20 obiektów do obrzędowego tańca dżathilan z Jawy, zawierającego wieloczęściowy strój tancerza wraz z akcesoriami. Zespół ten został zakupiony przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa za pośrednictwem Ambasady Indonezji w Warszawie, w związku z organizacją w 2009 roku święta lajkonika – wystawy Świat lajkonika. Konik na świecie, na której pokazano również wybrane figury koników w tańcach i obrzędach egzotycznych. W 2017 roku zespół tych obiektów został podarowany MEK.
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajdują się również inne kolekcje z wysp indonezyjskich, (głównie z Jawy) pochodzące z XIX i XX wieku, zawierające znaczące zbiory krisów i innej broni, lalek z teatru cieni i marionetek, masek teatralnych, batików oraz wyrobów rzemiosła artystycznego, przywiezionych do kraju przez naukowców i lekarzy związanych z Krakowem.
Opracowała: Eleronora Tenerowicz
Wybrana literatura:
Można więc przyjąć, że tradycyjny taniec rytualny przyjmuje obecnie różne formy, zawierające różne elementy tradycyjne w zależności od tego, gdzie ma być przedstawiany. Może obejmować zarówno rytuały, jak i czysto rozrywkowe elementy; zdarza się, że jest całkowicie świecki bez elementów transu, pokazywany podczas konkursów. Może być zorganizowany i przedstawiany podczas różnych okazji, takich jak uroczystości weselne, obrzezanie, ale również obejmuje ceremonie wspólnotowe, takie jak bersih desa – ceremonia oczyszczenia wsi i przepędzenia złych duchów; obchody Dnia Niepodległości lub poświęcenie domu. Występy taneczne mogą odbywać się w ciągu dnia lub w nocy. Tradycyjne tańce dżathilan nigdy nie były tańcami dworskimi; są głównie wykonywane na obszarach wiejskich i opierają się na praktyce tzw. posiadania duchów, czyli owładnięciu ciał tancerzy przez duchy zwierząt, przodków lub innych istot duchowych, znanych z surowych, nieokiełznanych charakterów – kasar. Wśród zróżnicowanych nazw tańców z figurami koni, zależnych od miejsca przedstawiania, najczęstszymi są: dżathilan – charakterystyczna dla regionu Yogyakarty; kuda kepang i kuda, dla środkowej Jawy oraz dżaranan (dżaran) kepang dla wschodniej Jawy. Zarówno: „dżaran” w języku jawajskim, jak i „kuda” z indonezyjskiego oznacza konia, zaś słowo „kepang” oznacza „wyplatany” i odnosi się zarówno do metody konstrukcji figury, jak i bambusowych pasków użytych do wyplatania. Może być wiele wariacji tych figur i materiałów użytych do ich powstania. Dwuwymiarowe figury koni mogą być też wykonane z innych materiałów, jednak takie figury wg badaczy nie powinny być kwalifikowane jako emiczne dżaran kepang. Te płaskie dwuwymiarowe figury koni z plecionki bambusowej są istotną częścią przedstawienia. W tańcu dżathilan występują ich trzy rodzaje, różniące się kolorem: czerwone, białe i czarne, które wskazują na różne charaktery koni i jeźdźców. Czerwony kolor symbolizuje odwagę i ducha walki, podczas gdy biel reprezentuje czystość, a czarny – zło, złe duchy. Opisywany „koń” ze zbiorów MEK jest biały.
W tanecznym przedstawieniu z figurami koni, odbywającym się przy akompaniamencie tradycyjnych instrumentów muzycznych i śpiewów, biorą udział tancerze z konikami przedstawiający rycerzy bądź jeźdźców; przywódcy duchowi pawang (dukun), którzy sami nie tańczą, ale jako jedyni posiadający magiczną moc są odpowiedzialni za kontakty z duchami, ich dobre samopoczucie i sprawiają, że duchy wchodzą do ciał tancerzy, a potem czuwają, by opuściły ich ciała w odpowiednim momencie; oraz pomocnicy duchowych przewodników. Większość grup składa się z sześciu do dwunastu tancerzy z figurami koni, zwykle od dwóch do sześciu przywódców duchowych pawang i od jednego do sześciu tancerzy z maskami. W spektaklu mogą brać udział różne rodzaje duchów. Najczęstszymi są duchy zwierząt, zwłaszcza koni, ale czasami również mogą być obecne także duchy przodków, inne lokalne duchy lub dżiny (duchy muzułmańskie). Tancerze nawiedzeni przez duchy koni w pewnym stanie transu mogą zachowywać się jak te zwierzęta, jeść niełuskany ryż, trawę, rozłupywać orzechy kokosowe zębami, a nawet wykonywać różne inne niebezpieczne rzeczy, nie robiąc sobie krzywdy.
W skład niektórych grup tanecznych może wchodzić kilka grup męskich różniących się wiekowo: grupa młodych mężczyzn i chłopców, mężczyźni i kobiety do wieku 70 lat. Przeciętna grupa ma tylko jedną grupę męskich tancerzy w szerokim zakresie wiekowym. Towarzysząca im grupa muzyczna różni się także wiekiem, płcią i liczbą. Na ogół występuje jeden lub dwóch śpiewaków (często mężczyzna i kobieta) i od pięciu do piętnastu osób grających na instrumentach. Większość występujących w dżathilan grup muzycznych w dystrykcie Yogyakarty łączy tradycyjne instrumenty gamelanowe z nowoczesnymi, takimi jak zestawy perkusyjne lub gitary elektryczne. Zaangażowani w spektaklu pomocnicy, w większości nastolatkowie, nie noszą kostiumów, a ich zadaniem jest pomaganie w łapaniu i wspieranie tancerzy w transie.
Jednym z rekwizytów używanych w tańcu z figurami koni jest bicz. W tańcu kuda kepang występują dwa rodzaje biczy, małe i duże. Te małe, zwane cambuk lub pecut używane są przez tancerzy z figurami koni, którzy zręcznie posługują się nimi „kreśląc” w powietrzu różne figury. Wraz z narastaniem intensywności i gwałtowności tańca, tancerze kontynuują trzaskanie z biczy.
Natomiast duży bicz należy do świętych i jest używany tylko przez duchowych przewodników tańca, zwanych dukun, którzy sami nie tańczą, ale prowadzą taniec. Uważa się, że duże bicze mają magiczną moc. Przy pomocy takich magicznych biczy prowadzący taniec duchowi przewodnicy pomagają wprowadzić tancerza w trans i spowodować, że w jego ciele zamieszka duch konia (lub inna istota duchowa), a po skończonym tańcu – opuści ciało tancerza. Według wierzeń przypisuje się temu biczowi moc 1000 grzmotów. Opisywany bicz należy do tej pierwszej kategorii, używanych przez tancerzy.
Mimo różnych zmian i dostosowań do współczesnych czasów, jak i muzułmańskiego charakteru państwa, taniec z figurami koni pozostaje popularny również w dzisiejszych czasach, zajmując drugie miejsce po spektaklach teatru cieni wayang kulit.
Kolekcja
Opisywane rekwizyty wchodzą w skład zespołu 20 obiektów do obrzędowego tańca dżathilan z Jawy, zawierającego wieloczęściowy strój tancerza wraz z akcesoriami. Zespół ten został zakupiony przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa za pośrednictwem Ambasady Indonezji w Warszawie, w związku z organizacją w 2009 roku święta lajkonika – wystawy Świat lajkonika. Konik na świecie, na której pokazano również wybrane figury koników w tańcach i obrzędach egzotycznych. W 2017 roku zespół tych obiektów został podarowany MEK.
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajdują się również inne kolekcje z wysp indonezyjskich, (głównie z Jawy) pochodzące z XIX i XX wieku, zawierające znaczące zbiory krisów i innej broni, lalek z teatru cieni i marionetek, masek teatralnych, batików oraz wyrobów rzemiosła artystycznego, przywiezionych do kraju przez naukowców i lekarzy związanych z Krakowem.
Opracowała: Eleronora Tenerowicz
Wybrana literatura:
- Clara van Groenendael, Jaranan. BRILL, 2014, (Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land en Volkenkunde, Tom 252)
- David E Mauricio, Jaranan of East Java: an ancient tradition in modern Times,. pdf. Univ. of Hawai; (MA of Arts in Theatre).
- Clara Brakel-Papenhuijzen, Classical Javanese Dance: The Surakarta Tradition and its Terminology; KITLV Press, 1995, Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde: Tom 155
- Annie Tucker, Jathilan. Trance and Possesion in Java. Film Guide Study Guide, pdf. edytor: Robert Lemelson, Julia Zsolnay, Adia White; Elemental productions. www.jathilanfilm.com www.elementalproductions.org.
- Irianto, A. M., The Development of Jathilan Performance as an Adaptive Strategy Used by Javanese Farmers, pdf. HARMONIA : Journal of Arts Research and Education. June 2, 2016 [w:] http://journal.unnes.ac.id/nju/index.php/harmonia.
- Felicia Hughes-Freeland, Embodied Communities: Dance Traditions and Change in Java, Berghahn Books, 2008, Dance and Performance Studies, tom 2
- Paul Christensen, Modernity & Spirit Possession in Java. Horse Dance as a Threatened Space of Interpretation, pdf. DORISEA Working Paper.
- http://www.der.org/films/jathilan.html
- http://ichcourier.ichcap.org/en/jathilan-dancing-with-spirits-2/
