Ważne miejsce w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie zajmuje kolekcja tkanin. Najstarsze z nich są datowane na koniec XIX w., najmłodsze pochodzą z drugiej połowy XX w. Zróżnicowane pod względem proweniencji, surowca i techniki wykonania, kolorystyki oraz przeznaczenia stanowią niezwykle inspirujący materiał wizualny i badawczy.
Tytułowa radziużka, to jedno z określeń tkaniny dekoracyjnej, popularnie nazywanej tkaniną wileńską. Na przełomie XVIII i XIX w. tego typu tkanina rozpowszechniła się głównie wśród ludności wiejskiej, która zamieszkiwała obszar Wileńszczyzny, Nowogródzkiego i Grodzieńszczyzny. Była znana również na Kurpiach i Podlasiu, a nawet na Polesiu. Wyrabiano ją w krajach skandynawskich, na terenie Niemiec, Litwy i Łotwy. Zanim trafiła na wieś, znacznie wcześniej jej wyrobem zajmowali się zrzeszeni w cechach miejscy tkacze zawodowi.
Do produkcji tkanin wileńskich wykorzystywano przede wszystkim przędzę lnianą. Ich struktura jest oparta na podłożu wykonanym splotem płóciennym, na którym przy użyciu dodatkowego wątku powstawał określony ornament. Wyrób tkaniny wileńskiej wymagał zastosowania dosyć skomplikowanej techniki tkackiej zwanej techniką „przetykania”. Niosła ona ze sobą ryzyko popełnienia błędu związanego z przeliczaniem nitek. Pomyłka oznaczała rozpoczęcie na tkanej już materii zupełnie innego, niż zamierzonego wcześniej, wzoru.
Tkaniny wileńskie występują zazwyczaj w dwóch kolorach, m.in. czarno-białym, szaro-granatowym, szaro-czerwonym, żółto-granatowym, pomarańczowo-żółtym, fioletowo-białym. Całą powierzchnię zajmują geometryczne wzory. Drobne kosteczki układają się w większe figury: krzyże, okienka, gwiazdy, wydłużone sześcioboki, przenikające się wzajemnie koła i elipsy. Technika „przetykania” sprawia, że kolorowe płaszczyzny ornamentu nie są od siebie ostro oddzielone. Wątek, który przetyka płótno sprawia, że tkanina charakteryzuje się dyskretnością barw i osobliwie się mieni, a powstający wzór tworzy specyficzną fakturę przypominającą haft atłaskowy.
Tkaniny wileńskie służyły do przykrywania łóżek, wozów i sań. Stanowiły również ważny element posagu dziewczyny. Przekazywane z pokolenia na pokolenie - najczęściej córce przez matkę - były cenione i starannie przechowywane. Radziużki znalazły uznanie nie tylko wśród wiejskich użytkowników, ale w latach 20-30. XX w. również w środowisku miejskich odbiorców. Dekorowały ściany mieszkań, stoły, tapczany. Obijano nimi meble i używano w charakterze kotar. W teatrach pełniły funkcję kurtyn, a w kościołach zdobiły ołtarze.
Warto nadmienić, że słowo radziużka jest w istocie nazwą regionalną. Występowało tylko w okolicy Wornian (Białoruś, obwód grodzieński, rejon ostrowiecki). Inne określenia tkanin „przetykanych” to dzierużka, pościółka, dywan. Do rozszerzenia się kręgu odbiorców oraz definiowania radziużką wszystkich tkanin wileńskich przyczyniło się Towarzystwo Popierania Przemysłu Ludowego w Wilnie. Założone w 1924 r., jako jedno z wielu na terenie Polski, zajmowało się promocją przemysłu ludowego. Szczególny nacisk kładło na skup tkanin od miejscowych wytwórców. W 1926 r. przeobraziło swój dział handlowy, podobnie jak inne towarzystwa, w Bazar Przemysłu Ludowego. W ramach swej działalności Towarzystwo organizowało wśród wiejskich tkaczek liczne kursy doskonalące metody tkania. Ich celem było dokształcenie kobiet, które już posiadały swój tradycyjny kunszt - a więc wystarczyło tylko zapoznać je z ulepszonym typem krosna ręcznego (szerszym niż powszechnie stosowanym w gospodarstwach domowych) oraz używaniem trwalszych barwników. Kursy prowadziły instruktorki specjalnie przeszkolone m.in. w Towarzystwie Lniarskim.
Prezentowana tkanina nie została wybrana przypadkowo. Przyjęta do MEK w 1953 r. jest nie tylko przykładem artyzmu i skomplikowanej techniki wykonania. Na uwagę zasługuje również ze względu na miejsce powstania i historię muzealną. Po pierwsze reprezentuje wyrób wspomnianego wyżej Bazaru Popierania Przemysłu Ludowego, co zachęca do zgłębienia zagadnień związanych z jego powołaniem i znaczeniem dla rozwoju społeczno-gospodarczego wsi. Po drugie, pochodzi z tzw. zbiorów rapperswilskich. Niestety ten wątek, choć niezmiernie ciekawy, wymaga jeszcze wielu prac badawczych. Z tego powodu jest niemożliwy do rozwinięcia w tym miejscu.
W kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie posiadamy kilka tkanin wileńskich oraz około 30 ich próbek, czyli niewielkich fragmentów materiałów przyszytych do kartonu. Wszystkie razem tworzą piękny zestaw barw i ornamentów.
Opracowała: Anna Grochal
Bibliografia:
E.Fryś-Pietraszkowa, A. Kunczyńska-Iracka, M. Pokropek Sztuka ludowa w Polsce”, Warszawa 1988, s. 120.
A. Jacher-Tyszkowa Zbiory Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, t. 2, Kraków 1967, s. 213-251.
J. Orynżyna Przemysł ludowy w Polsce, Warszawa 1937, s. 53- 56, 207, 219-221.Przegląd lniarski, z.3-4, 1935, str. 71.
R. Reinfuss, J. Świderski Sztuka ludowa w Polsce”, Kraków 1960, s. 68-69.
H. Szrammówna Sztuka ludowa i jej znaczenie dla kultury artystycznej, Wilno 1939, s. 25-37.
