Proca, choć dzisiaj traktowana z lekceważeniem, należy do najstarszej broni pociskowej w dziejach ludzkości – uważa się, że liczy około 10 tysięcy lat. Znana była niemal na całym świecie, poza Australią i Antarktyką, gdzie do tej pory nie natrafiono na ślady jej użycia. Była w zasadzie pierwszą bronią, której pierwotną funkcją było zabijanie ludzi. Miała natomiast niewielkie znaczenie, jeśli chodzi o polowanie. Mimo prostoty budowy, miała większy zasięg, dokładność i siłę niż prosty łuk. Nawet przeciętny procarz mógł wystrzelić, a właściwie wyrzucić pocisk z procy na odległość ok. 180-200 metrów, a użycie dużych kamieni, ważących do ok. 1,5 kg, jako pocisków powodowało łamanie kości lub rozbijanie czaszek, nawet chronionych przez zbroje.
Jako broń bojowa była szeroko stosowana na Zachodzie od starożytności aż do późnego średniowiecza, zwłaszcza przez Kartagińczyków, Wandali, Rzymian, Bizantyjczyków i inne armie kontynentu, a także przez armie perskie czy mezopotamskie. Proce były często używane w Ameryce Południowej. Źródła podają, że były one stosowane jako broń bojowa przez Azteków i Inków, także w okresie konkwisty.
Budowa tradycyjnej procy ręcznej wszędzie była podobna. Składała się ona z dwu sznurów i „kieszeni” na pocisk, którym zazwyczaj były kamienie, ołowiane lub gliniane kulki. W zależności od miejsca pochodzenia proce wyrabiano ze skóry zwierzęcej, pleciono z dostępnych włókien roślinnych, tkano z przędzy lnianej lub wełnianej. Mimo prostoty budowy była najtrudniejszą w użyciu bronią pociskową. Specjalny sposób jej trzymania i uwalniania pocisku wymagał od procarza wieloletnich ćwiczeń, by osiągnąć określoną moc i dokładność. Stąd też popularność tradycyjnej procy stopniowo spadała, by zmniejszyć się radykalnie wraz z nadejściem ery prochu.
Na przełomie XIX i XX wieku pojawiła się na Zachodzie proca w kształcie litery Y, która dotarła również do Ameryki Południowej i choć tradycyjna proca nie wyszła całkowicie z użycia w tym regionie, to coraz częściej spotyka się jej współczesne formy.
Prezentowany obiekt ze zbiorów Muzeum to współczesna odmiana procy, przejęta od Europejczyków przez Indian Wayúu, z grupy etnicznej zwanej powszechnie Guajiro. Indianie ci, należący do arawackiej rodziny językowej, zamieszkują pustynne tereny półwyspu Guajira w północnej części Kolumbii. Ta zróżnicowana społeczność, licząca ponad 300 tysięcy osób, żyje w Kolumbii oraz Wenezueli i zajmuje się głównie hodowlą kóz i owiec oraz bydła i zwierząt jucznych (osłów oraz koni).
Proca została wykonana chłopców, zajmujących się pasterstwem. Była dla nich nie tylko zabawką: pomagała w pilnowaniu i ochronie zwierząt. Wykonywanie proc i innych drobnych przedmiotów, urozmaicało młodym pasterzom monotonię długich dni spędzanych ze stadami z dala od domów, a przy okazji stanowiło dodatkowe źródło dochodu.
Choć proca ma nową formę, to użyto tradycyjnych glinianych pocisków, wciąż popularnych na pustynnych terenach Guajira. Gliniane kulki dobrze spełniają swoją funkcję dzięki suszeniu na słońcu: zachowują więcej wilgoci i stają się mniej kruche.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Margaret Brown Vega, Nathan Craig, New experimental data on the distance of sling projectiles; "Journal of Archaeological Science" 36 (2009) 1264–1268, Department of Anthropology, Pennsylvania State University, (journal homepage: http://www.elsevier.com/locate/jas)
H. S. Cowper, The Art of Attack and the Development of Weapons: from the Earliest Times to the Age of Gunpowder; wyd. Andrews UK Lt. 2012
XIV Rocznik MEK, Kraków 1998
Benjamín Villegas Jimenez, Wayuu: People of the Colombian Desert, Villegas Asociados, 1998
Borys Malkin, Odchodzący świat. Tropem kultur indiańskich i świata przyrody Ameryki Południowej, Warszawa 2007 Fl
avius Vegetius Renatus, Military institutions of Vegetius, in five books. Translated from the Latin, with a preface and notes by lieutenant John Clarke; Bibl. Bryt. (wyd. Cyfrowe) 2013
David A. Robles, Beyond Assimilation vs. Cultural Resistance. Wayuu Market Appropriation in Riohacha, La Guajira, Colombia; B.A., University of Kansas, ProQuest, 2008
Eric T. Skov, Experimentation in Sling Weaponry: Effectiveness of and Archaeological Implications for a World-Wide Primitive Technology; (2013). Lincoln, Nebraska; Anthropology Department Theses and Dissertations. Paper 30. [w: http://digitalcommons.unl.edu/anthrotheses]
War on Land. The Britannica Guide to War; w: Britannica Educational Publishing; red. Curley Robert; Britannica Educational Publishing, 2011
http://www.guajiralinda.org/en/los-wayuu/
http://www.warpaths2peacepipes.com/native-indian-weapons-tools/sling-shots.html
http://www.chrisharrison.net/index.php/Research/Sling
http://slinging.org/index.php?page=the-ballistics-of-the-sling---thom-richardson
www.slinging.org: Sling Technology: Towards an understanding of capabilities
http://research.amnh.org/anthropology/research/mca/projects/ekholm1
http://www.academia.edu/7998513/Reassessing_slingstones (Reassessing Slingstones Mike Seager Thomas)
http://www.academia.edu/176644/New_Experimental_Data_on_the_Distance_of_Sling_Projectiles: New experimental data on the distance of sling projectiles
http://slinging.org/index.php?page=the-ballistics-of-the-sling---thom-richardson
http://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/burkeaa.pdf
