Rzeźba nawiązuje do formy dawnych ludowych zabawek, w których prosty mechanizm, lub wykorzystana siła grawitacji, powodowały, że figurki ludzi czy zwierząt wprawiane były w ruch i „ożywały” w rękach dzieci. W tym przypadku drut ukryty w podstawie tworzy oś, z której wyprowadzono kolejne krótsze druciki przyczepione do rąk figurek. Kręcąc korbką wprawiamy w ruch ręce postaci wykonujących zajęcia gospodarskie. I tak od lewej widzimy kobietę przy międlicy. Jej praca polega na gnieceniu wiązki lnu, aby oddzielić zdrewniałe łodygi od włókien łyka, z którego przygotowywana była kądziel do przędzenia nici na kołowrotku. Druga kobieta siedzi przy rafie – grzebieniu służącym do oddzielania od łodyg konopnych główek z nasionami. Bokiem skierowana jest trzecia kobieta ubijająca masło w maślnicy klepkowej, a całkiem z prawej, przy pieńku, stoi mężczyzna rąbiący siekierką drewno na opał.
Rzeźba-zabawka trafiła do naszego muzeum jako dzieło zgłoszone na konkurs Rolnik i jego praca w sztuce ludowej, przeprowadzony w 1978 roku pod patronatem Ministerstwa Kultury i Sztuki. Komisji przewodniczył Aleksander Jackowski z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Z całej Polski prawie 400 autorek i autorów przysłało 1834 prace, spośród których wybrano 521 rzeźb, obrazów, wycinanek i tkanin spełniających kryterium, by w sposób twórczy i oryginalny przedstawiać „rangę zawodu rolnika, jego trud i wysiłek zarówno dawniej, jak i dzisiaj”. W gronie zdobywców czołowych nagród i wyróżnień znalazła się Ewelina Pęksowa za obrazy na szkle, Scholastyka Krupowicz za dywany dwuosnowowe, a w kategorii rzeźby Roman Śledź, Szczepan Mucha, Bronisław Chojęta i Stanisław Mika. Wielu uczestników konkursu sprzedało swoje prace muzeum, wśród nich był Józef Chełmowski, zaczynający wtedy przygodę ze sztuką.
Józef Chełmowski (1934–2013) urodził się w Brusach w powiecie chojnickim, jako najmłodszy z pięciorga rodzeństwa. Skończył szkołę podstawową i szybko zajął się pracą na roli w rodzinnym gospodarstwie. Dorywczo pracował na kolei, a także w przedsiębiorstwie drogowym i leśnym. Od końca lat 70. zajął się wyłącznie prowadzeniem gospodarstwa rolnego po rodzicach. Ożenił się, wychował dwie córki. Uważał się za Kaszuba i był mocno przywiązany do swojego regionu.
Dzieła sztuki, których był autorem – nie tylko rzeźby, ale także obrazy malowane na płótnie i szkle – często wzbogacał sentencjami, przekazując przemyślenia o historii, filozofii, astronomii i religii. Na niektórych pracach pojawiają się napisy po kaszubsku, łacinie, rosyjsku, niemiecku, a także po kurdyjsku, za sprawą zięcia, Kurda z pochodzenia. Ukazywał postacie związane z historią Polski i jej kulturą, a także zakorzenione w sztuce ludowej wizerunki świętych patronów i męczenników z kościelnych ołtarzy i przydrożnych kapliczek. W ostatnim okresie twórczości Chełmowskiego jego prace stały się rodzajem kroniki niepokojących wydarzeń w kraju i na świecie. Za jedno ze swoich najważniejszych dzieł uznawał Panoramę Apokalipsy, obraz o długości 55 m i szerokości 80 cm, składający się z sześciu cykli nawiązujących do biblijnej Apokalipsy św. Jana, namalowany w latach 1992–1994 (obecnie w kolekcji Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie; tam też znajduje się największy muzealny zbiór prac Chełmowskiego). W polu jego zainteresowań mieściło się także dociekanie niewytłumaczonych zjawisk i praw w przyrodzie, stąd eksperymentował konstruując urządzenia i przyrządy techniczne czy fantazyjne instrumenty muzyczne. Dom i ogród w Brusach-Jagliach zamienił w galerię, obecnie miejsce to pełni funkcję izby pamięci o jego życiu i twórczości.
Opracował Grzegorz Graff
Wybrane źródła:
Rzeźba-zabawka trafiła do naszego muzeum jako dzieło zgłoszone na konkurs Rolnik i jego praca w sztuce ludowej, przeprowadzony w 1978 roku pod patronatem Ministerstwa Kultury i Sztuki. Komisji przewodniczył Aleksander Jackowski z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Z całej Polski prawie 400 autorek i autorów przysłało 1834 prace, spośród których wybrano 521 rzeźb, obrazów, wycinanek i tkanin spełniających kryterium, by w sposób twórczy i oryginalny przedstawiać „rangę zawodu rolnika, jego trud i wysiłek zarówno dawniej, jak i dzisiaj”. W gronie zdobywców czołowych nagród i wyróżnień znalazła się Ewelina Pęksowa za obrazy na szkle, Scholastyka Krupowicz za dywany dwuosnowowe, a w kategorii rzeźby Roman Śledź, Szczepan Mucha, Bronisław Chojęta i Stanisław Mika. Wielu uczestników konkursu sprzedało swoje prace muzeum, wśród nich był Józef Chełmowski, zaczynający wtedy przygodę ze sztuką.
Józef Chełmowski (1934–2013) urodził się w Brusach w powiecie chojnickim, jako najmłodszy z pięciorga rodzeństwa. Skończył szkołę podstawową i szybko zajął się pracą na roli w rodzinnym gospodarstwie. Dorywczo pracował na kolei, a także w przedsiębiorstwie drogowym i leśnym. Od końca lat 70. zajął się wyłącznie prowadzeniem gospodarstwa rolnego po rodzicach. Ożenił się, wychował dwie córki. Uważał się za Kaszuba i był mocno przywiązany do swojego regionu.
Dzieła sztuki, których był autorem – nie tylko rzeźby, ale także obrazy malowane na płótnie i szkle – często wzbogacał sentencjami, przekazując przemyślenia o historii, filozofii, astronomii i religii. Na niektórych pracach pojawiają się napisy po kaszubsku, łacinie, rosyjsku, niemiecku, a także po kurdyjsku, za sprawą zięcia, Kurda z pochodzenia. Ukazywał postacie związane z historią Polski i jej kulturą, a także zakorzenione w sztuce ludowej wizerunki świętych patronów i męczenników z kościelnych ołtarzy i przydrożnych kapliczek. W ostatnim okresie twórczości Chełmowskiego jego prace stały się rodzajem kroniki niepokojących wydarzeń w kraju i na świecie. Za jedno ze swoich najważniejszych dzieł uznawał Panoramę Apokalipsy, obraz o długości 55 m i szerokości 80 cm, składający się z sześciu cykli nawiązujących do biblijnej Apokalipsy św. Jana, namalowany w latach 1992–1994 (obecnie w kolekcji Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie; tam też znajduje się największy muzealny zbiór prac Chełmowskiego). W polu jego zainteresowań mieściło się także dociekanie niewytłumaczonych zjawisk i praw w przyrodzie, stąd eksperymentował konstruując urządzenia i przyrządy techniczne czy fantazyjne instrumenty muzyczne. Dom i ogród w Brusach-Jagliach zamienił w galerię, obecnie miejsce to pełni funkcję izby pamięci o jego życiu i twórczości.
Opracował Grzegorz Graff
Wybrane źródła:
- Aleksander Jackowski, Konkursy, „Polska Sztuka Ludowa” 1978, nr 3–4, s. 176.
- Aleksander Błachowski, Wielcy Polacy, ich życie i dzieła w rzeźbie ludowej (katalog ogólnopolskiej wystawy pokonkursowej), Toruń 1975, s. 43.
- Józef Chełmowski, Bytów 2008 (album z fotografiami Kazimierza Rolbieckiego i tekstem Tomasza Siemińskiego).
- Film dokumentalny Józef Chełmowski, reż. Roman Wikieł, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, 2006 r. http://ninateka.pl/film/sztuka-ludowa-i-naiwna-jozef-chelmowski (dostęp 25.04.2018).
- Strona internetowa http://chelmowski.chojnicemuzeum.pl/pl/
