Potak to urządzenie służące do nawijania nici na drewniane cewki. Zbudowane jest z korytka wydrążonego w jednym kawałku pnia, powyżej którego osadzona jest poprzeczna metalowa oś w drewnianej tulejce. Na jej końcu umieszczony jest trzpień, na który nakłada się drewnianą rurkę wykonaną z dzikiego bzu – to na nią nawijano nici. Na osi drewnianej tulejki, między bokami, założony jest nieruchomy krążek drewniany, który służył do popychania ręką, aby obracający się w ten sposób trzpień nawijał nić wątku na nasuniętą wcześniej cewkę. To właśnie ten krążek (kółko) o dużej średnicy jest charakterystyczną cechą potaka.
Urządzenia tego typu (oraz sama nazwa „potak”) stosowane były dawniej w powiecie tomaszowskim, w województwie łódzkim. Podobną nazwę i przeznaczenie miało narzędzie używane na Rzeszowszczyźnie, ale różniło się ono budową. Słowem „potak” określano tam urządzenia z osią, na którą nakładano dwa krążki: większe i mniejsze. W dolnej części miało ono dobudowaną ławkę. Nowszego typu potaki różniły się też tym, że korytko było zastąpione deskami połączonymi gwoździami. W niektórych regionach południowej Słowiańszczyzny, opisywane wyżej, proste narzędzie z ręcznym napędem nazywano sukadłem.
W kolekcji MEK znajduje się sześć urządzeń tego typu – po jednym z województwa podlaskiego, województwa podkarpackiego i województwa świętokrzyskiego oraz dwa z województwa lubelskiego. Te ostatnie, z których jeden jest prezentowanym obiektem tygodnia, pochodzą z Dębowej Kłody. Jeden z nich działa w oparciu o ręczny napęd krążka (opisany wyżej), drugi napędzany jest nożnym mechanizmem, który przebudowano ze starego kołowrotka. Ten drugi jest wynalazkiem urodzonego około 1877 roku Antoniego Wrzaszcza i został wykonany około 1920 roku. Dzięki temu, że Muzeum posiada dwa różne od siebie urządzenia, możemy prześledzić techniczny rozwój potaków – od ręcznego napędu opartego na „potaczaniu” krążka ręką, do napędu nożnego. W późniejszych latach, do nawijania nici zaczęto stosować już kołowrotek, oparty właśnie na napędzie nożnym, który całkowicie wyparł z użycia potak.
Potaki pochodzące z województwa lubelskiego przywiózł w 1960 roku Jerzy Czajkowski – etnograf i pracownik Muzeum Etnograficznego w latach 1953-1971. Otrzymał je od samego autora wynalazku.
Opracował Piotr Worytkiewicz.
Bibliografia:
Falniowska B., Polskie słownictwo tkackie na tle słowiańskim, T. III, Cz.1. Tekst, Wrocław 1980
Misińska M., Tkactwo w Rzeczycy, Studia i Materiały do Historii Kultury Polskiej w XIX I XX wieku, Wrocław 1958Ruszel K., Leksykon Kultury Ludowej w Rzeszowskiem, Rzeszów 2004
