Pług odegrał kluczowa rolę w rozwoju rolnictwa: zastosowanie asymetrycznej części pracującej, która podcina podczas orki skibę od spodu, a następnie ją rozkrusza i odwraca, spowodowało zmiany w uprawie ziemi i w układzie pól, m.in. wprowadzenie uprawy w zagony.
Choć mówimy o jednym rodzaju narzędzia, trzeba podkreślić, że zmieniało się ono z czasem i występowało w wielu różnorodnych wersjach, przystosowanych do ukształtowania oranej powierzchni oraz od rodzaju gleby. Kowal, który odpowiadał za metalowe części pługa, każdorazowo uzgadniał z rolnikiem rodzaj konstrukcji narzędzia. Dlatego pługi wykonywane przez kowali długo cieszyły się większym powodzeniem, niż produkowane standardowo pługi fabryczne.
O jakości pługa w dużej mierze decydowała właśnie jakość jego części metalowych. Zwłaszcza części pracujących, czyli lemiesza i odkładnicy: ich kształt i kąt nachylenia oraz łagodne połączenie obydwu, zapewniające ich właściwą współpracę. Istotną funkcję spełniała też słupica, regulująca ustawienie skrętu odkładnicy. Pomimo rozwoju przemysłowej produkcji narzędzi, fabryki – zwłaszcza w początkowym okresie – nie produkowały urządzeń wysokiej jakości. Dzięki temu rola kowala jako autorytetu wiejskiego jeszcze wzrosła i utrzymała się do lat 60.XX wieku. Dość często korzystano z jego pomocy przy dostosowywaniu narzędzi fabrycznych do potrzeb rolnika. Znaczna ingerencja kowali w ostateczny wygląd pługa staje się dla dzisiejszych badaczy szansą na czytanie historii narzędzia i wiązanych z nim oczekiwań.
Miarą żywotności pługa jest porzekadło, które powstało w 1960 roku:
niech nie stoi pług i radło, nam pracować wciąż przypadło.
Prezentowany pług to przykład połączenia rozwiązań stosowanych w uprawie ziemi w czasach przed jego powstaniem i późniejszych: zachował cechy zarówno wcześniej używanej do orki, ciężkiej płużycy, jak i nowszego i lżejszego pługa. Części drewniane wykonał ok. 1920 roku Jan Janyst (ur. w 1892 r.), znany w okolicy wytwórca narzędzi stolarskich i bednarskich. Są to krzywa grządziel i dwie rękojeści: lewa, połączona z płozem i grządzielą, prawa – z odkładnicą. Do grządzieli przykręcona jest śrubami żelazna słupica, która łączy się z odkładnicą i lemieszem, również wykonanymi z żelaza. Lemiesz – nowszy, trapezoidalnego kształtu – jest przykręcony do odkładnicy dwiema śrubami. Głębokość orki pozwalają regulować otwory w grządzieli. Przewleczoną przez nie wicią dębową lub żelazną przywiązywano jarzmo, które służyło do przenoszenia siły zwierząt na pług. Żelazna płoza ma charakterystyczny, sierpowaty kształt noża (krój). Na tylnej stronie odkładnicy można dostrzec fragment wygrawerowanego napisu: „OMSZAN” (?). Śladem długotrwałej pracy narzędzia jest odkładnica połatana kilkoma kawałkami blachy.
Opracował Piotr Worytkiewicz.
Literatura:
Witold Nowosz, Drewniany pług z Orawy, „Prace i Materiały MAE. Seria Etnograficzna”, nr 2, Łódź 1958
Zofia Sokolewicz, Pług i płużyca, Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, T. 1. Rolnictwo i hodowla, Wrocław 1993 Stanisław Świrko, Rok płaci – rok traci. Kalendarz przysłów i prognostyków rolniczych, Poznań 1990
