Len zaczęto uprawiać w Mezopotamii już 6000 lat p.n.e., niedługo potem jego uprawa rozpowszechniła się m.in. w Egipcie oraz na innych terenach w obrębie basenu Morza Śródziemnego. Len uprawiano dla nasion, z których pozyskiwano olej, jak również dla włókien, z których wytwarzano przędzę na płótno i powrozy.
W Europie, już w czasach średniowiecza, len był uprawiany w większości wsi i mniejszych miasteczek na użytek własny lub rynek lokalny. Stosunkowo niska cena lnu sprawiała, że jego eksport lub import był nieopłacalny (transportowano jedynie najwyższej jakości wyroby). Na terenach Słowiańszczyzny (Czechy, Morawy, Pomorze Zachodnie) płaty płótna lnianego stanowiły w wymianie barterowej środek płatniczy – stąd pochodzi słowo „płacić”.
Począwszy od starożytności roślina ta miała ogromne znaczenie dla gospodarki, ale przypisywane jej funkcje dalece wykraczały poza te wyłącznie utylitarne. W tradycyjnej gospodarce len był jedną z najpopularniejszych roślin uprawnych. Nadawano mu ponadto szereg funkcji symbolicznych i magicznych, które zaznaczały się tak w sytuacjach obrzędowych, jak i codziennych.
Płótno lniane uważano za najzdrowsze do noszenia na gołym ciele i szyto z niego m.in. bieliznę i pościel, a produkcja płótna i posiadanie lnianej bielizny świadczyły o poziomie higieny. Tkaninie lnianej przypisywano funkcje lecznicze, jak w swoim artykule podaje Jolanta Dragan: „na przykład gacie, koszule czy fartuchy miały moc leczenia chorób oczu, febry, gruźlicy, kołtuna, kaszlu, wrzodów, róży, wścieklizny, boleści, oparzeń, odmrożeń czy nawet »wielkiej choroby«. Pocieranie, owijanie chorych czy chorego miejsca tkaniną lnianą (najlepiej odwróconą na lewą stronę), spalanie, okadzanie dymem ze spalonej odzieży, zakopywanie, wieszanie jej elementów na drzewie lub na przydrożnym krzyżu było uważane za skuteczne remedium na wszystkie wymienione schorzenia”. Odzież stanowiła także barierę pomiędzy sacrum a ciałem – a więc sferą profanum, była granicą odgradzającą człowieka od obcego świata, stąd – jak podają źródła etnograficzne – przypisywana jej funkcja ochronna, apotropeiczna. Takiej ochrony przed „nieuprawnionym kontaktem z sacrum” potrzebowały między innymi osoby poddawane inicjacji, których status określić można jako mediacyjny, jak na przykład panna młoda lub zmarły, które to osoby zaopatrzone były w odzież lub jej elementy z lnu.
Płótno lniane stanowiło podarunek m.in. dla dzieci niesionych do chrztu. Z takiego płótna – zwanego krzyżmem – szyto ubrania dla dzieci lub zachowywano je na inne okazje (zdarzało się, że krzyżmo służyło do uszycia śmiertelnicy, bądź zgła – koszuli, w której chowano zmarłą osobę). Nie bez znaczenia był tutaj także kolor tkaniny lnianej, która poprzez szereg zabiegów (m.in. pranie i wystawianie na działanie słońca) stawała się biała. Biel – kolor i niekolor jednocześnie, była pierwotnie symbolem śmierci i żałoby, a także czystości, świętości, duchowości, doskonałości. W tradycyjnych wierzeniach biel łączono z sacrum, boskością, początkiem, końcem i odświętnością, stąd kolor ten pojawiał się przy różnego rodzaju ceremoniach i sytuacjach obrzędowych, jak chociażby wyżej wymieniony chrzest, ślub czy pogrzeb.
Na przestrzeni wieków można zaobserwować różnorodny stosunek do lnu i wyrobów lnianych – ich zmienne w zależności od czasu i kultury wartościowanie, np. w starożytnym Rzymie tkaniny lniane uważano za szlachetne do czasu pojawienia się jedwabiu – wówczas płótno lniane z tkaniny elitarnej stało się stopniowo tkaniną popularną. W kulturze ludowej lniane odzienie mogło świadczyć chociażby o statusie majątkowym, i tak na przykład ubożsi chłopi ubierali się głównie w materiały samodziałowe, szyte z domowego płótna koszule i spodnie, a także tzw. płótnianki – cienkie płaszcze noszone latem (biedniejsi chłopi nosili je także zimą po kilka, jedna na drugiej, zamiast kożucha). W Beskidzie Śląskim odzież lniana była znakiem osoby biednej, natomiast dla Lasowiaków odwrotnie – ubiór z lnu był świadectwem zamożności. Stroje odświętne szyto przeważnie z tkanin lnianych – do czasu upowszechnienia się materiałów fabrycznych, w tym tkanin bawełnianych. W drugiej połowie XIX w. (po uwłaszczeniu i w okresie rozwoju przemysłu włókienniczego) w okolicach Krakowa zamożniejsi chłopi zastępowali stroje z materiałów samodziałowych ubiorami z materiałów importowanych. Z płótna tkanego na własny użytek szyto ubrania codzienne, robocze.
Prezentowane płótno pochodzi z Nowej Wsi Szlacheckiej w gminie Czernichów (koło Krakowa), gdzie zostało wykonane ręcznie przez lokalnego tkacza („knapa”) w okresie II wojny światowej z nici przędzonych przez żonę oferenta z własnego lnu. Nowa Wieś Szlachecka była ośrodkiem wyrobu płócien samodziałowych, a zanikająca wytwórczość płótna odżyła tam w okresie II wojny światowej. Miało wówczas w Nowej Wsi Szlacheckiej pracować 5–6 „knapów”, a lokalnie wyrabiane płótno samodziałowe przeznaczone było do szycia koszul, zapasek, a także kalesonów, co potwierdzają materiały zebrane podczas badań terenowych prowadzonych w ramach przygotowania publikacji Stroje krakowskie. Historie i mity. W Nowej Wsi Szlacheckiej wyrabiano wówczas również płótno zgrzebne, które po ufarbowaniu na czarno służyło jako materiał na spodnie.
Opracowanie: Natalia Migdał
Wybrana bibliografia:
- Miraj Krzysztof, Uprawa lnu na Orawie [w:] Orawskie farbiarstwo i płóciennictwo. Materiały pokonferencyjne, Muzeum Orawski Park Etnograficzny, Zubrzyca Górna 2015, s. 34–54.
- Turnau Irena, Historia europejskiego włókiennictwa odzieżowego od XIII do XVIII w., Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Kultury Materialnej, Ossolineum 1987 r.
- Toussaint-Samat Maguelonne, Historia stroju, przeł. Krystyna Szeżyńska-Maćkowiak, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2011.
- Dragan Jolanta, Płótno lniane w wybranych kontekstach tradycyjnej kultury w Polsce, [w:] Atlas Polskich Strojów Ludowych. Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2013, s.207–216.
- Kożuch Barbara, Pobiegły Elżbieta, Stroje krakowskie, MEK, Wydawnictwo M, Kraków 2004.
