Autorem obydwu fotografii jest Arved Schultz (1883–1967), niemiecki geograf i etnograf, który wszedł w skład Komisji Krajoznawczej (Landeskundliche Kommission beim Generalgouvernement Warschau) powołanej w 1916 roku w okupowanej Warszawie przez Generalnego Gubernatora Królestwa Polskiego, Hansa Hartwiga von Beselera. Zadaniem Komisji było dokumentowanie niemieckich zdobyczy terytorialnych oraz prace z zakresu geografii i etnografii właśnie, mające na celu rozpoznanie terenu przeznaczonego do przyszłej eksploatacji. Owocem jej działalności był wydany w Berlinie już w 1917 roku Geographischer Bilderatlas von Polen pod redakcją doktora Ericha Wunderlicha, morfologa i asystenta w Instytucie Geografii Uniwersytetu w Berlinie, a także wydana w tym samym roku praca Ethnographischer Bilderatlas von Polen autorstwa wspomnianego Arveda Schultza.
Na prezentowanych zdjęciach Schultz utrwalił 16 przykładów żydowskiego pieczywa obrzędowego (po 8 na każdym z nich) znajdujących się w kolekcji Muzeum Etnograficznego, które funkcjonowało w owym czasie w strukturach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Wszystkie związane są z obchodami radosnego święta Purim (hebr., od akad. pur – los, przeznaczenie), zwanym także Świętem Losów, przypadającym na 14 i 15 dzień miesiąca adar, a więc na przełomie lutego i marca. Święto Purim obchodzone jest na pamiątkę cudownego ocalenia Żydów przez Mordechaja i Esterę od zagłady zgotowanej im przez Hamana, ministra na dworze króla perskiego Achaszwerosza, które to wydarzenia opisane są w biblijnej Księdze Estery. Jest to drugie obok Chanuki święto zaliczane do świąt historycznych, które nie odnoszą się bezpośrednio do nakazów Biblii. Wywodzi się prawdopodobnie z zimowo-wiosennych obrzędów symbolicznych i jest odzwierciedleniem tradycyjnych rytuałów związanych z pożegnaniem wrogiej pory roku. Od czasów starożytnych towarzyszył mu bowiem obyczaj palenia kukły Hamana, uosabiającego zimę i wszelkie złe moce, mający swe analogie we wszystkich niemal kulturach. Znienawidzony Haman jest postacią przywoływaną podczas Purim wielokrotnie. Gdy w synagodze czytana jest Księga Estery, za każdym razem, gdy pada jego imię, dzieci zagłuszają je głośnym gwizdaniem, tupaniem oraz stukaniem specjalnymi kołatkami – Haman-klaper – i grzechotaniem za pomocą Haman-gregar. Osoba Hamana obecna jest również w tradycyjnym nakazie spożycia takiej ilości wina, aż zaczną się mylić słowa: „błogosławiony Mordechaj” i „przeklęty Haman”. W tym dniu nikomu bowiem nie może zabraknąć wina i smakołyków, a wśród nich pierogów oraz najpopularniejszych, trójkątnych ciasteczek z makiem, tzw. hamantaszy, w kształcie ucha… Hamana. Niektórzy twierdzą, że mają one symbolizować raczej trójkątną czapkę perskiego ministra. W rzeczywistości żydowska nazwa hamantaszn oznacza sakiewki lub kieszonki, które Haman miał wypełniać łapówkami.
Chociaż wśród utrwalonych przez Schultza obiektów próżno szukać trójkątnych nadziewanych hamantaszy, to jednak wszystkie z nich są prawdopodobnie wypiekane właśnie z okazji Purim. Lakoniczny opis na rewersie kartonika oznajmia jedynie, że fotografia przedstawia Jüdisches Gabäck, ale poszukując informacji na temat tego rodzaju żydowskich wypieków docieramy do publikacji wybitnej etnografki i folklorystki, Reginy z Eigerów Lilientalowej (1877–1924), pt. Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości (część III, 1919). Na dołączonych do opracowania tablicach z ilustracjami (fot. Leon Alpern) rozpoznajemy 8 ciastek sfotografowanych również przez Schultza! Okazuje się, że wszystkie pochodzą z rejonu Podola. Lilientalowa notuje także ciekawy zwyczaj przejęty przez okoliczną ludność nieżydowską. Wobec powszechnie śpiewanych i recytowanych 14 dnia miesiąca adar krótkich, żartobliwych piosenek bądź wierszyków, odpowiadających radosnemu charakterowi Purim:
Zgodnie z przypuszczeniami etnografki chodzi o ciastko przedstawione na fotografii o nr. inw. III/27588/F w prawym dolnym rogu lub też bardzo do niego zbliżone.
Sfotografowane obrzędowe wypieki żydowskie przepadły wraz z całą warszawską kolekcją etnograficzną podczas II wojny światowej. Ze względu na nietrwałość tego typu pamiątek oraz wyzwania natury konserwatorskiej brak jest w zasadzie zachowanych do współczesności oryginalnych przykładów. Fotografie, wykonane przez Arveda Schultza, wypełniają zatem ogromną lukę, dając unikatowy obraz żydowskich ciastek purimowych sprzed ponad stu lat, ale także – co niezwykle istotne – stanowiąc przyczynek do badań nad pierwszą, utraconą kolekcją judaików warszawskiego Muzeum Etnograficznego.
* Regina Lilientalowa, Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości (część III) , Kraków 1919, s. 101–102 (przypis)
Opracowała Kamila Wasilewska-Prędki
Wybrana bibliografia:
Arved Schultz, Ethnographischer Bilderatlas von Polen (Kongresß-Polen), Berlin 1918
Regina Lilientalowa, Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości, cz. III, Kraków 1919
Ninel Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 2008
Grącikowski Piotr, Okruchy pamięci, czyli co wiemy o judaikach ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Warszawie, [w:] „Etnografia Nowa”, nr 07–08, Warszawa 2016
Rafał Żebrowski, hasło: Hamantasze [w:] „Polski Słownik Judaistyczny”, http://www.jhi.pl/psj/hamantasze [dostęp z dn. 29.01.2019]
