Penca de balangandan - amulet w formie zawieszki z wisiorami, unikatowy obiekt reprezentujący kulturę Afrobrazylijczyków, mieszkańców płn.-wsch. stanów Brazylii. Ta specyficzna ozdoba - typ biżuterii a zarazem dekoracyjnej zawieszki (np. zdobiącej drzwi domostwa), łączy w sobie elementy charakterystyczne dla historii płn.-wsch. Brazylii, a zwłaszcza takich stanów jak Bahia, Pernambuco, Sergipe, Rio Grande del Norte. To tam, już w 2 połowie XVI wieku, a zwłaszcza w XVII wieku, masowo przywożono niewolników z Afryki, głównie z obszarów położonych wzdłuż wybrzeża Zatoki Gwinejskiej, (obecnie tereny, W.K.Sł, Ghany, Togo, Beninu i Nigerii), a także z płd.-zach. krańców kontynentu (Angola). Bahia była wówczas regionem rozwijających się na masową skalę, ogromnych plantacji trzciny cukrowej. Szacuje się, że tylko na obszar tego obecnego stanu Brazylii, trafiło ponad 1 mln Afrykańczyków. To spośród ich potomków wywodzi się większość obecnych mieszkańców Bahii jak i całego płn.-wsch. regionu Brazylii, w którym ludność pochodzenia afrykańskiego stanowi ponad 2/3 populacji.
Dziedzictwem afrykańskich korzeni jest nie tylko współczesna dominacja Afrobrazylijczyków, ale również religia candomble, capoeira - sztuka walki i muzyka - samba de roda. Także niektóre elementy stroju, ozdoby i amulety jak opisywana tutaj penca de Balangandan, również mają swoje źródła w wierzeniach i praktykach Afrobrazylijczyków. Korzenie tej ozdoby - a zarazem amuletu - sięgają co najmniej XVII wieku, kiedy to wybrani niewolnicy byli nagradzani (wyróżniani) przez swych panów (plantatorów) różnymi ozdobami. Odpowiednio przerobione, stawały się "amuletami", widocznym znakiem powodzenia, pomyślności i uznania. Dekoracyjne przywieszki - w liczbie od kilku do nawet 50 - miały zapewniać ochronę przed złymi duchami jak i sprzyjać powodzeniu. Przybierały one najróżniejsze formy - od kwiatów i owoców po zęby i krzyże. Te ostatnie wskazują na niezaprzeczalny wpływ chrześcijaństwa na akcesoria jak i same praktyki religijne Afrobrazylijczyków.
Obiekt z kolekcji MEK posiada 10 różnego rodzaju zawieszek, w przeważającej mierze prezentujących owoce (ananas) i nasiona (kawa?). Ponadto, pośród gęsto osadzonych ozdób widnieją jeszcze 2 puste kółka - ślady po innych, brakujących zawieszkach, których kształtu i funkcji możemy się już tylko domyślać.
Penca - w zależności od rozmiarów - noszono jako naszyjniki lub bransolety, również umieszczano je na drzwiach domostw. Pełniły mniej więcej taką rolę, jaką w społeczności afrykańskich Berberów przypisuje się tzw, dłoni Fatimy (khamsa, hamsa), symbolizującą cyfrę 5 a zarazem filary islamu. Co ciekawe, na niektórych penca spotykano także zawieszki w kształcie dłoni lub graficzne przestawienia cyfry 5.
Znajdująca się w zbiorach MEK ozdoba, posiada zoomorficzne dekoracje w postaci dwóch ptaków, które symbolizować miały najprawdopodobniej zwrócone do siebie 2 kontynenty: Afrykę i Amerykę. Częstym motywem były też łodzie-statki, na których przodkowie Afrobrazylijczyków zostali przewiezieni z Afryki. Z czasem, penca de balangandan stała się przekazywaną z pokolenia na pokolenie ozdobą, wiele było przerabianych i dziś trudno jednoznacznie ocenić ich wiek. Opisywany obiekt z pewnością sięga końca XIX stulecia (zawieszka), przy czym wisiory mogły być dodane później lub pochodzą z innej, zdekompletowanej zawieszki. Niezależnie od stanu faktycznego, w tej formie jest to obiekt stanowiący rozpoznawalny i widomy znak obecności afrykańskich wierzeń i zarazem kulturowych korzeni społeczności płn.-wsch. Brazylii.
Opracował: Jacek Kukuczka
Bibliografia (wybrana):
Kieżel Bogusłąw, Ewangelia i Afrobrazylijczycy, Białystok 2014 Kubiak Ewa, Afrobrazylijczycy a sztuka Brazylii okresu kolonialnego; w: Aneta Pawłowska, Julia Sowińska (red.), Afryka i (post)kolonializm, Łódź: 2016 Kukuczka Jacek, Tenerowicz Eleonora, Hordyński Piotr, Przyjmij laur zwycięski. Krzysztof Arciszewski w służbie Holenderskiej Kompanii Zachodnio-Indyjskiej, Maria Zachorowska (red.); Muzeum Etnograficzne w im. Seweryna Udzieli w Krakowie, 2001 Kula Marcin, Historia Brazylii, Wrocław 1987 Piłasewicz Stanisław, Słownik mitologii i religii Czarnej Afryki. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa 1996 Sullivan Edvard J., The black hand: Notes of the African Presence in the Visual Arts of Brasil, Yale-New Haven-London 2006
Dziedzictwem afrykańskich korzeni jest nie tylko współczesna dominacja Afrobrazylijczyków, ale również religia candomble, capoeira - sztuka walki i muzyka - samba de roda. Także niektóre elementy stroju, ozdoby i amulety jak opisywana tutaj penca de Balangandan, również mają swoje źródła w wierzeniach i praktykach Afrobrazylijczyków. Korzenie tej ozdoby - a zarazem amuletu - sięgają co najmniej XVII wieku, kiedy to wybrani niewolnicy byli nagradzani (wyróżniani) przez swych panów (plantatorów) różnymi ozdobami. Odpowiednio przerobione, stawały się "amuletami", widocznym znakiem powodzenia, pomyślności i uznania. Dekoracyjne przywieszki - w liczbie od kilku do nawet 50 - miały zapewniać ochronę przed złymi duchami jak i sprzyjać powodzeniu. Przybierały one najróżniejsze formy - od kwiatów i owoców po zęby i krzyże. Te ostatnie wskazują na niezaprzeczalny wpływ chrześcijaństwa na akcesoria jak i same praktyki religijne Afrobrazylijczyków.
Obiekt z kolekcji MEK posiada 10 różnego rodzaju zawieszek, w przeważającej mierze prezentujących owoce (ananas) i nasiona (kawa?). Ponadto, pośród gęsto osadzonych ozdób widnieją jeszcze 2 puste kółka - ślady po innych, brakujących zawieszkach, których kształtu i funkcji możemy się już tylko domyślać.
Penca - w zależności od rozmiarów - noszono jako naszyjniki lub bransolety, również umieszczano je na drzwiach domostw. Pełniły mniej więcej taką rolę, jaką w społeczności afrykańskich Berberów przypisuje się tzw, dłoni Fatimy (khamsa, hamsa), symbolizującą cyfrę 5 a zarazem filary islamu. Co ciekawe, na niektórych penca spotykano także zawieszki w kształcie dłoni lub graficzne przestawienia cyfry 5.
Znajdująca się w zbiorach MEK ozdoba, posiada zoomorficzne dekoracje w postaci dwóch ptaków, które symbolizować miały najprawdopodobniej zwrócone do siebie 2 kontynenty: Afrykę i Amerykę. Częstym motywem były też łodzie-statki, na których przodkowie Afrobrazylijczyków zostali przewiezieni z Afryki. Z czasem, penca de balangandan stała się przekazywaną z pokolenia na pokolenie ozdobą, wiele było przerabianych i dziś trudno jednoznacznie ocenić ich wiek. Opisywany obiekt z pewnością sięga końca XIX stulecia (zawieszka), przy czym wisiory mogły być dodane później lub pochodzą z innej, zdekompletowanej zawieszki. Niezależnie od stanu faktycznego, w tej formie jest to obiekt stanowiący rozpoznawalny i widomy znak obecności afrykańskich wierzeń i zarazem kulturowych korzeni społeczności płn.-wsch. Brazylii.
Opracował: Jacek Kukuczka
Bibliografia (wybrana):
Kieżel Bogusłąw, Ewangelia i Afrobrazylijczycy, Białystok 2014 Kubiak Ewa, Afrobrazylijczycy a sztuka Brazylii okresu kolonialnego; w: Aneta Pawłowska, Julia Sowińska (red.), Afryka i (post)kolonializm, Łódź: 2016 Kukuczka Jacek, Tenerowicz Eleonora, Hordyński Piotr, Przyjmij laur zwycięski. Krzysztof Arciszewski w służbie Holenderskiej Kompanii Zachodnio-Indyjskiej, Maria Zachorowska (red.); Muzeum Etnograficzne w im. Seweryna Udzieli w Krakowie, 2001 Kula Marcin, Historia Brazylii, Wrocław 1987 Piłasewicz Stanisław, Słownik mitologii i religii Czarnej Afryki. Przegląd encyklopedyczny, Warszawa 1996 Sullivan Edvard J., The black hand: Notes of the African Presence in the Visual Arts of Brasil, Yale-New Haven-London 2006
