Niedziela Palmowa w tradycji chrześcijańskiej to święto ustanowione na pamiątkę triumfalnego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy kiedy to, według ewangelicznego przekazu, podczas tłumnego, radosnego powitania ludzie powiewali trzymanymi w rękach zielonymi gałązkami palmowymi. W polskiej tradycji, pod nazwą palmy wielkanocnej kryją się różnorodne roślinne kompozycje, święcone w kościele w Niedzielę Palmową, nazywaną też Kwietnią, Różdżkową lub Wierzbną.
W połowie XX wieku wciąż utrzymywał się zwyczaj własnoręcznego przygotowywania palm ze świeżych roślin, którym przypisywano symbolikę zdrowia, płodności, sił witalnych, dzięki którym palma miała wszechstronne zastosowanie w różnorodnych zabiegach magicznych. Takie palmy, niejednokrotnie złożone wyłącznie z wierzbowych gałązek z baziami, jeżeli w ogóle były ozdabiane, to bardzo skromnie. Na tle innych regionów, wyróżniały się długie, kolorowo zdobione palmy rabczańskie. Stąd też 30 marca 1958 roku o godz. 13 w Rabce, w miejscowej szkole podstawowej, został zorganizowany przez Muzeum im. Władysława Orkana, pierwszy konkurs na najpiękniejszą palmę wielkanocną. Konkurs, który z czasem przekształcił się w dużą, rokrocznie organizowaną imprezę folklorystyczną, szczyci się mianem najstarszego – Bo to tutaj, pół godziny wcześniej niż w Lipnicy Murowanej, pojawił się na rabczańskim konkursie góral z palmą i paciorkiem, (przyseł do kościoła wcześniej i kapke głośniej się modlił niż ci z Lipnicy) – Jan Fudala (1951-2007).
Przewodniczącym Jury konkursu był ówczesny dyrektor Muzeum Etnograficznego w Krakowie, prof. dr Tadeusz Seweryn (1894–1975). Z Rabki wrócił do Muzeum z trzema palmami. Jedną z nich prezentujemy.
Trzy długie gałązki wierzby związane sznurkiem, od góry zwieńczone zostały pękiem kwitnącej trzciny wodnej a u dołu okręcone skórzanym rzemieniem, batem używanym do popędzania bydła. Górna połowa palmy została ozdobiona kolorowymi, wykonanymi z papieru kokardkami, ułożonymi ściśle przy sobie dookoła witek wierzbowych. U góry zawiązano długie wstążki tekstylne – dwie białe i dwie czerwone (obecnie wypłowiałe). Palma powstała w Ponicach, a podobno wówczas właśnie stamtąd (i z Rdzawki), pochodziły najpiękniejsze ich egzemplarze. Wykonana została w rodzinie Wiesława Bydłonia. Tak zanotowano w dokumentacji, gdyż sprzedawcą musiał być ktoś dorosły a palma najpewniej była wspólnym, rodzinnym dziełem, przy sporym udziale dzieci.
Zdobienie palmy kwiatkami z kolorowej, marszczonej bibuły, najczęściej układanymi piętrowo, często naprzemiennie z zielonymi roślinami jak barwinek, sosna, świerk, znane jest i popularne w różnych regionach kraju. Natomiast ścisłe owijanie palmy w 2/3 długości kokardkami z kolorowego papieru, to ewidentnie specyfika palm wielkanocnych wykonywanych w Rabce i okolicach. Potwierdzają to źródła etnograficzne a także najstarsza palma z Rabki, zachowana w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
Została ona podarowana do zbiorów MEK w 1931 roku przez Zofię Sulikowską. (1890-1983), córkę Seweryna Udzieli - .… trzeba było ,…, dorożką dojechać na dworzec do Chabówki. No i w tej dorożce siedzieliśmy i trzymaliśmy palmę. Palma miała trzy metry, więc się strasznie chwiała. Ten góral, który nas wiózł, to był okropnie niezadowolony – „Co to-to w ogóle państwu do głowy przyszło, żeby wieźć to do-do-do Krakowa, coś podobnego!” – no, bo mama ciągle krzyczała, jak podskakiwała ta dorożka, tam, prawda, że ta palma się złamie – nie złamała się, no i teraz następny problem w pociągu.,…, i trudno było to wsiąść z tą palmą na trzy metry i jakoś ją umieścić gdzieś tam na półkach, na górze. ,…, Potem już nie pamiętam, co było w Krakowie, jak się dostaliśmy z tą palmą na Lwowską. ,…, W każdym bądź razie, dziadzio był zachwycony. Zadowolony. Bardzo, bardzo.
Perypetie z przywozem palmy, które znamy ze wspomnień wnuczki Udzieli, Zofii Sulikowskiej-Zegan (1923-2011), spowodowały, że samo zdarzenie zostało nader dobrze zapamiętane. Jedynie długość palmy urosła aż do 3 metrów – zapewne dlatego, że Zofia była wówczas wtedy małą, 8-mio letnią dziewczynką. Tak naprawdę palma nie jest aż tak wysoka ale zrozumieć można problemy z jej przewiezieniem i ciągłe chwianie się bo jest raczej wiotka, składa się tylko z dwóch giętkich witek wierzbowych. Jest to jedna z charakterystycznych cech tradycyjnych, rabczańskich palm wielkanocnych. W innych regionach, przynajmniej jeden patyk w palmie był leszczynowy - poza szeregiem znaczeń symboliczno-magicznych swoją sztywnością utrzymywał palmę w pionie. Brak leszczyny w palmach rabczańskich powodował ich giętkość i swoistą ruchliwość: Gdy kościół rabczański podczas nabożeństwa wypełni się młodzieżą z palmami, wysokie palmy tworzą fantastyczny, barwny las, znajdujący się w ustawicznym, niezharmonizowanym z sobą ruchu, gdyż palmy chwieją się, pochylają i zaczepiają wzajemnie o siebie.
W Muzeum Etnograficznym w Krakowie kolekcja palm wielkanocnych, gromadzonych od początku XX wieku do współczesności, liczy ok. 250 obiektów. Najliczniejsze w tej kolekcji to palmy wileńskie, z których najstarsze pochodzą z 1914 roku. Wśród tradycyjnych, polskich palm wielkanocnych są w tej kolekcji zarówno krótkie, łatwe do wzięcia do ręki, nazywane rózgami lub różdżkami, jak i długie (najdłuższa 4,5 m wysokości) w tym 10 palm wielkanocnych pochodzących z Rabki i okolic.
Opracowała Małgorzata Oleszkiewicz.
Bibliografia:
Bujak Jan, Ludowe obrzędy doroczne w okolicach Rabki, Rabka 1972.
Bujak Jan, Zarys kultury ludowej okolic Rabki, Przewodnik po Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce, Rabka 1966.
Ceklarz Katarzyna, Od tradycji do masowego widowiska folklorystycznego. Przeobrażenie obrzędowości na przykładzie konkursu palm wielkanocnych, (maszynopis w druku)
Fryś Ewa, Konkurs na palmy wielkanocne w Rabce, /w:/ „Polska Sztuka Ludowa”, 1958 r., nr 2, s. 122-123
Fryś Ewa, Konkurs na palmy wielkanocne, rkps, Zespół Badań Plastyki, Architektury, Zdobnictwa Ludowego, Archiwum Instytutu Sztuki PAN, nr inw. 47724, teka 346_203, s. 4.
Niepublikowana rozmowa Alicji Małety z Zofią Sulikowską-Zegan 29.06.2009, transkrypcja wywiadu w maszynopisie, wraz z dodatkowymi informacjami udostępniona przez Alicję Małetę.
