Ozdobny drewniany serwis pochodzi z końca XIX w. (1876), czyli z późnego okresu kadżarskiego, najprawdopodobniej z Teheranu. Dynastia Qajar (1722–1925) była okresem historii Iranu, w którym sztuka przekształcała się, dostosowując wpływy europejskie do dominującego rodzimego tradycyjnego stylu. Poprzedzająca erę Qajar koncepcja dynastii Safawidów „jedności w sztuce” przerodziła się teraz w ideę „różnorodności w sztuce”. Wzrastające wpływy europejskie, a wraz z nimi napływ nowych technologii, znalazły również odzwierciedlenie w przemianach w sztuce. Mieszanie się kultur, idei i transformacja mediów są najbardziej charakterystycznymi cechami sztuki tego okresu. Jednak podstawowymi jej zasadami nadal pozostają prawidła matematyki, zwłaszcza geometrii i symetrii. Geometryczny wzór na islamskich obiektach podkreśla tę zasadę i ukazuje łatwość przekształcenia jednego kształtu w drugi (jak np. w przypadku ważnego symbolu – ośmioramiennej gwiazdy w ośmiobok) czy nieskończoność przekształceń. W wyrobach tego okresu uderza bogactwo zdobnictwa i mistrzostwo wykonania form dekoracji.
Artyści malarze i rzemieślnicy, jak i inni wykwalifikowani specjaliści, wykonujący różnego rodzaju przedmioty zarówno użytkowe, jak i czysto artystyczne w naszym pojęciu, byli zorganizowani w gildie, w ramach których odbywała się organizacja i szkolenie uczniów pod okiem mistrzów. Istniało wiele rodzajów gildii, wśród których bardzo ważne były gildie malarzy naqqash, zdominowane przez niewielką liczbę rodzin, których członkowie byli związani z powiązanymi rzemiosłami nie tylko zawodowo, ale również związkami małżeńskimi, towarzyskimi i to od wielu pokoleń. Wyroby rzemieślnicze jednej kategorii wymagały zaangażowania wielu rodzajów rzemieślników. Do takiej kategorii należały również ozdobne wyroby drewniane, w tym prezentowany tutaj serwis. Rzemiosła związane z obróbką drewna, a także znaczna część snycerki i podobne typy wyrobów oraz motywów zdobniczych były charakterystyczne nie tylko dla Persji, ale także dla Indii, Centralnej Azji, Turcji i krajów arabskiego Bliskiego Wschodu. Stosowano też podobne lub identyczne narzędzia przy obróbce. Skomplikowany i zawiły ornament stosowany w różnych obiektach, który z biegiem czasu rozwinął się w różne dziedziny sztuk specjalistycznych, wymagał od twórcy niezwykłego kunsztu. Zarówno narzędzia, jak i motywy oraz stosowane formy obiektów nie były osobliwe tylko dla wyrobów z drewna, ale także dla tych z metalu, ceramiki, ozdobnych płytek ceramicznych i wielu innych rzemiosł. Znaczna część snycerki i stolarstwo w Iranie jest bardzo podobne do tego typu wyrobów w Indiach, stąd można spotkać też określenie wyrób indo-perski, zwłaszcza w odniesieniu do okresu Indii brytyjskich. Ale jest to naturalne na obszarach, które w dużej mierze mają wspólną historię i kulturę, pochodzącą sprzed islamskich czasów, a podobieństwo w projektowaniu i motywach przedmiotów snycerskich i stolarka w okresie islamskim były wspierane przez wspólny kulturowy i religijny kontekst islamu, który stworzył duży zakres wzorców ornamentów geometrycznych.
Z obróbką drewna i wyrobem drewnianych przedmiotów związanych było wiele rodzajów rzemieślników; oprócz stolarzy najjar wymieniani są także drwale, pilarze, tokarze, wykonawcy pudełek i skrzynek, snycerze, twórcy różnych specjalistycznych przedmiotów, a także zajmujący się intarsją czy inkrustacją. W celu przygotowania specjalistycznych komponentów czy zdobień przedmiotów, które wykonywał stolarz, zwracał się on do innych rzemieślników, takich jak snycerz, tokarz kharrat, malarz naqqash i innych. Warunki i metody pracy były proste; rzemieślnicy pracowali w prostych warsztatach „karkhanach” (karkhana), znajdujących się przy bazarach w miastach, choć byli też wiejscy stolarze, rzeźbiarze i snycerze oraz wędrowni rzemieślnicy wykonujący naczynia, miski, dzbanki, łyżki. Wśród wytwórców przedmiotów drewnianych bardzo ważni byli „tokarze”, którzy wyrabiali wszystko to, co musiało być okrągłe lub zakrzywione; także drewniane chochle, miseczki, dzbany itp., zarówno dla mieszkańców miasta, w którym mieszkali, jak i dla wsi.
Ozdobny serwis drewniany ze zbiorów Muzeum został bardzo starannie wykonany, z wielką dbałością o szczegóły, stanowiąc dekoracyjny zestaw, przeznaczony raczej dla odbiorcy zewnętrznego, o czym świadczą również pieczęci na obiektach (V.D. & Company, Prix 18 F).
Serwis składa się z kilkunastu części (13) – drewnianych pojemników, podstawek i tac, barwnie malowanych i lakierowanych. Trzon serwisu to gruszkowatego kształtu dzbanek aftawa na stopce, z esowatym uchem zakończonym głową zwierzęcia i głębokim, ale otwartym od góry wylewem, o wąskiej wydłużonej szyjce z kopulastą małą przykrywką oraz cztery małe czarki-kubki bez uchwytów, z pokrywkami i podstawkami na prostokątnej tacy z przewężeniami. Do kompletu należy również ośmioboczna cukiernica kandoni (qandoni) z wysoką stożkowatą pokrywką, karafka surahi oraz okrągła tacka (patnus). Cukiernica jest bardzo charakterystycznym elementem serwisu, zarówno pod względem formy, jak i funkcji. Jej ośmioboczny kształt nawiązuje do symbolicznej ośmioramiennej gwiazdy, a nazwę swą zawdzięcza temu, że była pojemnikiem na grube twarde grudki cukru qand, odcinane z dużej bryły. Użycie takiego cukru do herbaty było preferowane przez Persów, co wiązało się z odpowiednim sposobem jej picia, tzw. qand pahlu, dosłownie „cukier z boku”. Kawałków cukru nie rozpuszczało się w herbacie, ale wkładało do ust i sączyło przez nie łyki czarnej gorzkiej herbaty.
Niezwykle pięknym naczyniem jest karafka surahi, o brzuścu w formie spłaszczonej kuli, długiej wąskiej szyjce, rozszerzającej się nieco ku górze, z ozdobnym korkiem z uchwytem w formie odwróconego kielicha o ząbkowanych brzegach. Naczynia typu surahi – to na ogół ceramiczne, ale także mosiężne lub miedziane naczynia o kulistych brzuścach i długich wąskich szyjkach, czasami z dziobkiem, służące do przechowywania wody. Surahi, obok dzbanków, zwłaszcza w swej średniowiecznej formie, były używane i nadal są jako naczynia reprezentacyjne do serwowania, często na zewnątrz (w obozach, pawilonach ogrodowych, osobistych komnatach lub wspólnych salach posiedzeń, czy też podczas tradycyjnych posiłków). Służyły nie tylko do przechowywania wody, ale także win i innych napojów. Jak widać na miniaturach perskich i indyjskich z XVII i XVIII w., surahi często było naczyniem elitarnym, królewskim, wykonywanym niekiedy z cennych materiałów, z metali takich jak złoto i srebro, zdobione szlachetnymi kamieniami. W XIX i na pocz. XX w. naczynia typu surahi czy aftawa były powszechnymi artykułami użytkowymi, wykonywanymi z mosiądzu, miedzi i innych metali. Te przeznaczone dla celów reprezentacyjnych czy używane w reprezentacyjnej – męskiej części domu lub w celach ablucyjnych, były bardziej dopracowane i zdobione.
Wszystkie części kompletu są w całości pokryte wzorami roślinno-geometrycznymi opartymi o zasady symetrii, w tonacji złoto-zielono-czerwono-brązowej. Wśród motywów zdobniczych znajdziemy motyw „bota” (kiść, grono), zw. w Europie motywem Paisley od szkockiego miasta – słynnego ośrodka, w którym na warsztatach mechanicznych wykonywano kopie indyjskich szali, zdobionych wyłącznie motywami „bota”. Motyw ten, stosowany na całym Bliskim i Środkowym Wschodzie, wiąże się z różnymi symbolicznymi znaczeniami, czasami fantastycznymi. Mała okrągła tacka o uniesionym do góry brzegu z ząbkowaną krawędzią dodatkowo zawiera motyw rajskich ptaków. W zdobieniu tacki uderza niezwykła malarska kompozycja róż, irysów i ptaków, nawiązująca do tradycji XVIII-wiecznego malarza Ashrafa. Motywy zdobnicze na wszystkich naczyniach pokrywają całkowicie powierzchnie zdobionych przedmiotów, tworząc rodzaj „horror vacui” (nie pozostawiając żadnej przestrzeni wolnej) – często stosowana w sztuce dekoracyjnej islamu idea, wiążąca się z lękiem przed pustką. Wszystkie obiekty są pokryte przeźroczystym bezbarwnym lakierem.
Prezentowany ozdobny serwis drewniany nie był używany i, jak wyżej zaznaczono, przeznaczony dla odbiorcy zewnętrznego, choć wykonany wg zasad i form sztuki perskiej okresu, z którego się wywodzi. Zestaw reprezentacyjny, którego poszczególne elementy podkreślają jego przeznaczenie, dzbanki aftawa stosowane na wodę, karafki mogły być stosowane na napoje typu sharbat (sherbet, sorbet) – wodę z sokiem owocowym czy różaną wodę, tace – na słodycze i owoce oraz cukiernice na specjalne bryłki cukru qand do herbaty, która w 2. poł. XIX w. zaczęła być napojem dominującym, wypierając kawę.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy po raz pierwszy pojawiła się herbata w Iranie, ale pewne jest, że jeszcze do 1. poł. XIX w. głównym gorącym napojem była kawa. Dopiero od tego czasu nastąpiła przemiana i picie herbaty zaczęło być modne. Początkowo, jako towar luksusowy i drogi, była pita na dworze i wśród zamożnych, a u biedniejszych częstowano nim tylko gości. Dość szybko jednak zaczęła się rozprzestrzeniać na wszystkie warstwy społeczne, stając się napojem powszechnym, serwowanym w dawnych „kahvekhanach”, czyli „kawiarniach”, które bez zmiany nazwy zamieniły się teraz w herbaciarnie, nazywane poza Iranem „czajkhanami”. Zmieniły się także zwyczaje w łaźniach, gdzie jeszcze w l. 30. XIX w. częstowano kawą i fajką wodną; w 2. poł. XIX w. kawę zastąpiła tu herbata, a sklepy z herbatą były zlokalizowane w pobliżu publicznych łaźni. Pochodzący z Rosji samowar odgrywał istotną rolę w rozwoju picia herbaty, zwłaszcza w północnych prowincjach Iranu. Jego rozprzestrzenienie się i popularyzacja stały się kluczowe dla powstawania nowych „kawiarni”. Persowie zaadaptowali termin samowar i istikan dla określenia szklanki w kształcie tulipana. Samowar stał się powszechnym urządzeniem w miejscach zurbanizowanych na północy i w środkowej części kraju i jak donosili obserwatorzy różnych misji, herbata w tym czasie stała się powszechna w miastach i nie było rodziny, która by nie posiadała samowaru i urządzenie to praktycznie nie stygło, gdyż nawet „służący pijali herbatę”. Jednak wciąż przygotowywano herbatę w tradycyjny rodzimy sposób, tzn. gotowano z małą ilością wody w małym imbryku umieszczonym na szczycie czajnika. Stężony napar –esencję wlewano z czajniczka do pojemnika szklanki lub kubka, dolewając odpowiednią ilość ciepłej wody.
Prezentowany serwis mimo że był przeznaczony dla odbiorcy zewnętrznego, jest przykładem pięknych wyrobów sztuki perskiej okresu epoki Qajar.
W zbiorach Muzeum znajdują się obok prezentowanego serwisu jeszcze dwa ciekawe obiekty z okresu Persji kadżarskiej (Qajar). Są to: miniatura perska z przełomu XVIII i XIX w. (wczesny okres kadżarski), będąca ilustracją do opowieści o „szejchu Sananie i chrześcijance” oraz ozdobne pudełko-szkatułka na drobiazgi i kosmetyki malowane w scenki rodzajowe, pochodzące z późnego okresu kadżarskiego. Szkatułka przekazana została za pośrednictwem Instytutu im. gen. W. Sikorskiego w Londynie (zbiory żołnierzy II korpusu na Bliskim Wschodzie).
Bibliografia:
Biedrońska-Słota B., Leksykon sztuki kobierniczej, Kraków, 1999.
Canby S.R., Islamic Art in Detail, repr., Cambridge (USA), 2005.
Floor W., The Woodcarving Craft and its Products in Iran, https://archnet.org/system/publications/contents/6749/original/DPC3611.pdf (dostęp 13.07.2018).
Masoudi A., Sherbet House: Designing Iranian Culture for the United States, https://scholarworks.gsu.edu/art_design_theses/241 (dostęp 13.07.2018).
Matthee R., The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500–1900, Princeton (USA), 2009.
Matthee R., From Coffee to Tea: Shifting Patterns of Consumption in Qajar Iran, Journal of World History, vol. 7, no 2, Fall 1996, Hawaje (USA), pp. 199–230.
Mehdi K., Artisans and Gild life in the later Safavid period, Durham E-Theses, http://etheses.dur.ac.uk/7492/ (dostęp 13.07.2018).
Milwright M., Islamic Arts and Crafts: An Anthology, Edynburg (Wlk. Brytania), 2017.
Mubashar Y., What Muslims Did, Londyn (Wlk. Brytania), 2016.
red. Necipoğlu G., Muqarnas, An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, vol. 16, Holandia 1999.
Natan Y., Moon-o-theism: Religion of a War and Moon God Prophet, vol. 1, Kanada, 2006.
Tabbaa Y., The Transformation of Islamic Art during the Sunni Revival, Waszyngton (USA), 2011.
red. Waines D., Food Culture and Health in Pre-Modern Muslim Societies, vol. 3., Holandia 2010.
CĀY „tea”, Encyclopaedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/cay-tea (dostęp 13.07.2018).
http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/collection_object_details
http://www.bulgari-istoria-2010.com/booksRu/Ancient_Iranian_metal_arth.pdf
http://www.cohands.in/handmadepages/pdf/75.pdf
https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.lufkinisd.org/dist/3/343/files/2017/11/07-Islamic-Art-z0avf0.pdf
https://www.veniceclayartists.com/tag/coffee-pots
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
