Prezentowana ozdobna puszka w kształcie dużego kielicha na stopce, wykonana ze skorupy orzecha kokosowego, oprawna w srebro z płaskorzeźbionymi elementami zdobniczymi pochodzi z końca XIX wieku, czyli późnego okresu chińskiej dynastii Qing (1644–1911). Jest to typowy wyrób przeznaczony dla odbiorcy zagranicznego, uwzględniający gust i postrzeganie samych Chin przez takiego odbiorcę.
Kilka uwag nt. rzemiosła chińskiego
Od najdawniejszych czasów praca rzemieślniczo-artystyczna w Chinach znajdowała się pod patronatem panujących i przydzielana była przez odpowiednio do tego celu powołane służby. Pisemne i materialne dowody archeologiczne pokazują, że już w dynastii Shang (ok. XVI do XI w. p.n.e.), istniały warsztaty produkcyjne, które dostarczały broń i przedmioty do ceremonialnego, a także codziennego użytku dla dworu i elity rządzącej. Szczególny rozwój państwa biurokratycznego wraz z rzeszami urzędników, powoływanych w ramach wielostopniowych egzaminów państwowych nastąpił za czasów dynastii Song (960–1276), a sam system rekrutowania urzędników dominował aż do końca XIX wieku. W tym okresie istniały określone zasady funkcjonowania warsztatów rzemieślniczych i powoływania konkretnych rzemieślników do wykonywania określonych prac. Zmiana instytucjonalna w historii rzemiosła chińskiego nastąpiła wg. historiografów, w okresie między XV–XVII w. (dynastia Ming). Wtedy nastąpiło przejście od obowiązku pracy rzemieślników do systemu pracy najemnej w oficjalnym sektorze. Przejęcie władzy na początku XVII wieku przez władców z mandżurskiej dynastii Qing, spowodowało duże zmiany w dziedzinie rzemiosł. Władcy Qing sprawujący władzę jako mała mniejszość etniczna nad rdzennymi Chińczykami Han, umiejętnie dostosowywali sposób rządzenia, wprowadzając również istotne zmiany. Przejęto dziedzictwo Ming w odniesieniu do oficjalnego aparatu i struktury biurokracji, zachowując w rządzie wyższość i przywództwo Mandżurów.
Za panowania tej dynastii zaszły duże zmiany dotyczące rzemieślników. Cały XVII wiek był okresem ustępstw na rzecz ludności Han i rzemieślników w szczególności, co było zerwaniem z praktykami poprzednich dynastii. Został zniesiony specjalny rzemieślniczy podatek; rzemieślnicy zostali uwzględnieni jako zwykłe gospodarstwa domowe w rejestrze podatku gruntowego. Ci w bezpośredniej służbie dla państwa zostali podzieleni na określone grupy. Załamanie się tradycyjnego rzemiosła chińskiego rozpoczęło się wraz z wymuszonym otwarciem chińskich portów dla Brytyjczyków, spowodowanym przegranymi wojnami opiumowymi i podpisaniem niekorzystnych traktatów.
Moda na „chińszczyznę” w Europie
Modę na „chińszczyznę” w Europie można było zaobserwować w XVIII wieku, ale informacje na temat wyrobów różnych form chińskiej sztuki docierały do Europy już wcześniej. Najwcześniej, bo w XIV wieku, została „odkryta” przez Europejczyków chińska porcelana, zaliczana początkowo do sztuki dekoracyjnej, wzbudzająca ogromny podziw i pożądanie królewskich dworów w Hiszpanii i Portugalii. Jednak informacje o chińskim malarstwie, architekturze, rzeźbie i innych wyrobach rzemiosła zaliczanych do sztuk dekoracyjnych dotarły do szerszej europejskiej opinii publicznej właściwie dopiero po przybyciu do Chin w XVII wieku misjonarzy jezuickich. Relacje i opisy na temat Chin, ich mieszkańców i wyrobów sztuk dekoracyjnych były fragmentaryczne i bardzo często subiektywne. Stanowiły jednak wówczas podstawę europejskiej wiedzy na temat chińskich przedmiotów sztuki i Chin w ogóle. Kompilowane i powielane treści, często w zniekształconej formie, prezentowane były w różnych encyklopediach i pismach aż do XIX wieku, tworząc zniekształcony obraz imperium chińskiego. W relacjach tych ukazywał się z jednej strony wyidealizowany obraz chińskiego imperium, a z drugiej – raczej niekorzystne postrzeganie samych Chińczyków, którzy jawili się jako ludzie wyrafinowani, przewyższający co prawda wszystkie narody azjatyckie w osiągnięciach, ale zniewieściali i chciwi, będący zręcznymi kopistami, pozbawionymi twórczego geniuszu i chęci doskonalenia swojej sztuki i rzemiosła. W zestawieniu z tradycjami antycznej sztuki grecko-rzymskiej czy włoskiego renesansu, sztuka chińska była postrzegana jako coś niższej kategorii.
Wśród różnych form sztuki i wyrobów artystycznych o charakterze użytkowym czy dekoracyjnym, najwyżej ceniono malarstwo. Cenione i pożądane były także wyroby z porcelany, kości słoniowej, laki oraz innych egzotycznych materiałów, głównie jednak ze względu na materiał, a nie walory estetyczne.
Europejska moda na „chińskość” na monarszych dworach objawiała się nie tylko w kolekcjonowaniu porcelany, ale także w tworzeniu gabinetów chińskich z oryginalnym wystrojem w stylu chińskim, wykorzystującym takie motywy jak: smoki, egzotyczne ptaki, roślinność, krajobrazy Wschodu, postaci Chińczyków w tradycyjnych strojach. W parkach zaś wnoszono altany, pawilony i pagody w stylu chinoiserie. Pierwszymi właścicielami porcelanowych naczyń z Chin były królewskie dwory w Hiszpanii i Portugalii. W Polsce natomiast modę na porcelanę chińską i gabinety w stylu chinoiserie w I połowie XVIII wieku wprowadził August II Mocny gromadząc liczną kolekcję, a w następnym stuleciu sztuka i wyroby artystycznego rzemiosła dalekowschodniego znalazły się w zainteresowaniu hr. Stanisława Kostki Potockiego, który oprócz zgromadzonych kolekcji, wydał również dzieło O sztuce u dawnych, czyli Winkelmann polski, w którym napisał rozdział O sztuce u Chińczyków. Zaś polskimi przykładami architektury w stylu chińskim były altany wzniesione w Wilanowie i Jabłonnie.
Tę modę zakłóciło w I połowie XVIII wieku zainteresowanie Bliskim wschodem, ale ponowny zwrot ku „chińszczyźnie” nastąpił po roku 1860, po zdobyciu i grabieży przez wojska francusko-brytyjskie Pałacu Letniego w Pekinie.
Można więc powiedzieć, że współczesny okres relacji chińsko-europejskich zaczął się tak naprawdę w XVIII wieku, kiedy Brytyjczycy zaczęli poszukiwać chińskiej herbaty i jedwabiu. Wpływ na kontakty zagraniczne miał handel, początkowo ograniczony głównie do południowego portu w Guangzhou, znanego cudzoziemcom jako Kanton. Eksport porcelany i innych wyrobów rzemiosła artystycznego do Europy był w rękach kupców z Kantonu, który do połowy XIX w. był jedynym portem chińskim, do którego wolno było zawijać europejskim statkom. Miasto to, a później również inne porty (przejęte przez Brytyjczyków w wyniku dwóch tzw. wojen opiumowych) nazywane były często „warsztatami świata”. Powstawały tam liczne pracownie wytwarzające dla zachodnich odbiorców naczynia oraz inne artefakty o powierzchniach pokrytych zdobieniami uwzględniającymi europejski gust i europejską wizję chińskiej sztuki.
Na przełomie XIX i XX wieku coraz aktywniej zaczęli działać kolekcjonerzy, którzy zdobyty majątek w dużej części przeznaczali na zakup zabytkowych czy kolekcjonerskich przedmiotów. Nawet niezbyt zamożni kolekcjonerzy mogli sobie pozwolić na kupno dekoracyjnych przedmiotów takich jak chińskie talerze czy inne drobne przedmioty kolekcjonerskie. Przykładem takiego właśnie obiektu jest ozdobna puszka w kształcie kielicha ze zbiorów pozaeuropejskich MEK, pochodząca z kolekcji krakowskiego kolekcjonera J. Pollera.
Przedmiot ten wykonany z „egzotycznych” materiałów – ze skorupy orzecha kokosowego, jednocześnie zawiera przedstawienie „chińszczyzny” uwzględniające europejską wizję sztuki chińskiej. Mamy tu nagromadzone różne elementy dekoracyjne: płaskorzeźbione plastycznie elementy z chińskimi postaciami w strojach z epoki (chiński wyższy urzędnik/wojownik w długich szatach ze specjalnymi emblematami, przepasany szerokim pasem, w charakterystycznym nakryciu głowy w formie kapelusza, trzymający w prawej ręce długa szablę); siedzącą postać w dwukołowej lektyce z palankinem; postać kobiecą w długich szatach z długimi szerokimi rękawami w duże motywy kwiatowe, trzymającą na lasce ptaszka w klatce; oraz palmowate rośliny zdobione gdzieniegdzie różowymi szkiełkami – „klejnotami”. Puszka taka mogła służyć na drobiazgi lub po prostu jako ozdobna pamiątka.
Kolekcja
Obiekt pochodzi z kolekcji J. Pollera, krakowskiego kolekcjonera, który przekazał go w darze dla MTP (Muzeum Techniczno Przemysłowe) w 1894 roku, skąd trafił do MNK po likwidacji MTP w 1950 roku, a z MNK został w 1963 roku przekazany do MEK. Dawne nr inwentarza to: MTP- 14272 XII D, l.dz.292 oraz MNK-IV-R-100.
W zbiorach muzeum znajduje się kilka przedmiotów pochodzących z końca XIX wieku z terenu Chin, które były wyrobami przeznaczonymi dla turysty zagranicznego, a wśród nich cukiernica wykonana ze skorupy orzecha kokosowego z ozdobnymi wstawkami z macicy perłowej.
Kilka uwag nt. rzemiosła chińskiego
Od najdawniejszych czasów praca rzemieślniczo-artystyczna w Chinach znajdowała się pod patronatem panujących i przydzielana była przez odpowiednio do tego celu powołane służby. Pisemne i materialne dowody archeologiczne pokazują, że już w dynastii Shang (ok. XVI do XI w. p.n.e.), istniały warsztaty produkcyjne, które dostarczały broń i przedmioty do ceremonialnego, a także codziennego użytku dla dworu i elity rządzącej. Szczególny rozwój państwa biurokratycznego wraz z rzeszami urzędników, powoływanych w ramach wielostopniowych egzaminów państwowych nastąpił za czasów dynastii Song (960–1276), a sam system rekrutowania urzędników dominował aż do końca XIX wieku. W tym okresie istniały określone zasady funkcjonowania warsztatów rzemieślniczych i powoływania konkretnych rzemieślników do wykonywania określonych prac. Zmiana instytucjonalna w historii rzemiosła chińskiego nastąpiła wg. historiografów, w okresie między XV–XVII w. (dynastia Ming). Wtedy nastąpiło przejście od obowiązku pracy rzemieślników do systemu pracy najemnej w oficjalnym sektorze. Przejęcie władzy na początku XVII wieku przez władców z mandżurskiej dynastii Qing, spowodowało duże zmiany w dziedzinie rzemiosł. Władcy Qing sprawujący władzę jako mała mniejszość etniczna nad rdzennymi Chińczykami Han, umiejętnie dostosowywali sposób rządzenia, wprowadzając również istotne zmiany. Przejęto dziedzictwo Ming w odniesieniu do oficjalnego aparatu i struktury biurokracji, zachowując w rządzie wyższość i przywództwo Mandżurów.
Za panowania tej dynastii zaszły duże zmiany dotyczące rzemieślników. Cały XVII wiek był okresem ustępstw na rzecz ludności Han i rzemieślników w szczególności, co było zerwaniem z praktykami poprzednich dynastii. Został zniesiony specjalny rzemieślniczy podatek; rzemieślnicy zostali uwzględnieni jako zwykłe gospodarstwa domowe w rejestrze podatku gruntowego. Ci w bezpośredniej służbie dla państwa zostali podzieleni na określone grupy. Załamanie się tradycyjnego rzemiosła chińskiego rozpoczęło się wraz z wymuszonym otwarciem chińskich portów dla Brytyjczyków, spowodowanym przegranymi wojnami opiumowymi i podpisaniem niekorzystnych traktatów.
Moda na „chińszczyznę” w Europie
Modę na „chińszczyznę” w Europie można było zaobserwować w XVIII wieku, ale informacje na temat wyrobów różnych form chińskiej sztuki docierały do Europy już wcześniej. Najwcześniej, bo w XIV wieku, została „odkryta” przez Europejczyków chińska porcelana, zaliczana początkowo do sztuki dekoracyjnej, wzbudzająca ogromny podziw i pożądanie królewskich dworów w Hiszpanii i Portugalii. Jednak informacje o chińskim malarstwie, architekturze, rzeźbie i innych wyrobach rzemiosła zaliczanych do sztuk dekoracyjnych dotarły do szerszej europejskiej opinii publicznej właściwie dopiero po przybyciu do Chin w XVII wieku misjonarzy jezuickich. Relacje i opisy na temat Chin, ich mieszkańców i wyrobów sztuk dekoracyjnych były fragmentaryczne i bardzo często subiektywne. Stanowiły jednak wówczas podstawę europejskiej wiedzy na temat chińskich przedmiotów sztuki i Chin w ogóle. Kompilowane i powielane treści, często w zniekształconej formie, prezentowane były w różnych encyklopediach i pismach aż do XIX wieku, tworząc zniekształcony obraz imperium chińskiego. W relacjach tych ukazywał się z jednej strony wyidealizowany obraz chińskiego imperium, a z drugiej – raczej niekorzystne postrzeganie samych Chińczyków, którzy jawili się jako ludzie wyrafinowani, przewyższający co prawda wszystkie narody azjatyckie w osiągnięciach, ale zniewieściali i chciwi, będący zręcznymi kopistami, pozbawionymi twórczego geniuszu i chęci doskonalenia swojej sztuki i rzemiosła. W zestawieniu z tradycjami antycznej sztuki grecko-rzymskiej czy włoskiego renesansu, sztuka chińska była postrzegana jako coś niższej kategorii.
Wśród różnych form sztuki i wyrobów artystycznych o charakterze użytkowym czy dekoracyjnym, najwyżej ceniono malarstwo. Cenione i pożądane były także wyroby z porcelany, kości słoniowej, laki oraz innych egzotycznych materiałów, głównie jednak ze względu na materiał, a nie walory estetyczne.
Europejska moda na „chińskość” na monarszych dworach objawiała się nie tylko w kolekcjonowaniu porcelany, ale także w tworzeniu gabinetów chińskich z oryginalnym wystrojem w stylu chińskim, wykorzystującym takie motywy jak: smoki, egzotyczne ptaki, roślinność, krajobrazy Wschodu, postaci Chińczyków w tradycyjnych strojach. W parkach zaś wnoszono altany, pawilony i pagody w stylu chinoiserie. Pierwszymi właścicielami porcelanowych naczyń z Chin były królewskie dwory w Hiszpanii i Portugalii. W Polsce natomiast modę na porcelanę chińską i gabinety w stylu chinoiserie w I połowie XVIII wieku wprowadził August II Mocny gromadząc liczną kolekcję, a w następnym stuleciu sztuka i wyroby artystycznego rzemiosła dalekowschodniego znalazły się w zainteresowaniu hr. Stanisława Kostki Potockiego, który oprócz zgromadzonych kolekcji, wydał również dzieło O sztuce u dawnych, czyli Winkelmann polski, w którym napisał rozdział O sztuce u Chińczyków. Zaś polskimi przykładami architektury w stylu chińskim były altany wzniesione w Wilanowie i Jabłonnie.
Tę modę zakłóciło w I połowie XVIII wieku zainteresowanie Bliskim wschodem, ale ponowny zwrot ku „chińszczyźnie” nastąpił po roku 1860, po zdobyciu i grabieży przez wojska francusko-brytyjskie Pałacu Letniego w Pekinie.
Można więc powiedzieć, że współczesny okres relacji chińsko-europejskich zaczął się tak naprawdę w XVIII wieku, kiedy Brytyjczycy zaczęli poszukiwać chińskiej herbaty i jedwabiu. Wpływ na kontakty zagraniczne miał handel, początkowo ograniczony głównie do południowego portu w Guangzhou, znanego cudzoziemcom jako Kanton. Eksport porcelany i innych wyrobów rzemiosła artystycznego do Europy był w rękach kupców z Kantonu, który do połowy XIX w. był jedynym portem chińskim, do którego wolno było zawijać europejskim statkom. Miasto to, a później również inne porty (przejęte przez Brytyjczyków w wyniku dwóch tzw. wojen opiumowych) nazywane były często „warsztatami świata”. Powstawały tam liczne pracownie wytwarzające dla zachodnich odbiorców naczynia oraz inne artefakty o powierzchniach pokrytych zdobieniami uwzględniającymi europejski gust i europejską wizję chińskiej sztuki.
Na przełomie XIX i XX wieku coraz aktywniej zaczęli działać kolekcjonerzy, którzy zdobyty majątek w dużej części przeznaczali na zakup zabytkowych czy kolekcjonerskich przedmiotów. Nawet niezbyt zamożni kolekcjonerzy mogli sobie pozwolić na kupno dekoracyjnych przedmiotów takich jak chińskie talerze czy inne drobne przedmioty kolekcjonerskie. Przykładem takiego właśnie obiektu jest ozdobna puszka w kształcie kielicha ze zbiorów pozaeuropejskich MEK, pochodząca z kolekcji krakowskiego kolekcjonera J. Pollera.
Przedmiot ten wykonany z „egzotycznych” materiałów – ze skorupy orzecha kokosowego, jednocześnie zawiera przedstawienie „chińszczyzny” uwzględniające europejską wizję sztuki chińskiej. Mamy tu nagromadzone różne elementy dekoracyjne: płaskorzeźbione plastycznie elementy z chińskimi postaciami w strojach z epoki (chiński wyższy urzędnik/wojownik w długich szatach ze specjalnymi emblematami, przepasany szerokim pasem, w charakterystycznym nakryciu głowy w formie kapelusza, trzymający w prawej ręce długa szablę); siedzącą postać w dwukołowej lektyce z palankinem; postać kobiecą w długich szatach z długimi szerokimi rękawami w duże motywy kwiatowe, trzymającą na lasce ptaszka w klatce; oraz palmowate rośliny zdobione gdzieniegdzie różowymi szkiełkami – „klejnotami”. Puszka taka mogła służyć na drobiazgi lub po prostu jako ozdobna pamiątka.
Kolekcja
Obiekt pochodzi z kolekcji J. Pollera, krakowskiego kolekcjonera, który przekazał go w darze dla MTP (Muzeum Techniczno Przemysłowe) w 1894 roku, skąd trafił do MNK po likwidacji MTP w 1950 roku, a z MNK został w 1963 roku przekazany do MEK. Dawne nr inwentarza to: MTP- 14272 XII D, l.dz.292 oraz MNK-IV-R-100.
W zbiorach muzeum znajduje się kilka przedmiotów pochodzących z końca XIX wieku z terenu Chin, które były wyrobami przeznaczonymi dla turysty zagranicznego, a wśród nich cukiernica wykonana ze skorupy orzecha kokosowego z ozdobnymi wstawkami z macicy perłowej.
Eleonora Tenerowicz
Wybrana bibliografia:
- Kruche piękno. Chińska Kolekcja Carla Cordsa, Sopot 2007.
- Bogna Łakomska. Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce, pdf., Neriton Warszawa 2008, Seria Pracowni Sztuki Orientu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Artystyczny Orient pod redakcją Jerzego Malinowskiego, Tom 7. Tytuł dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Wydanie I, Warszawa 2008.
- Izabela Kopania. Skilful Imitators and Excellent Craftsmen. European Opinions on Chinese Art and the Image of China in Europe from the 17 to the 19. „Kultura – Historia – Globalizacja”, nr 22.
- Christine Moll-Murata. State and Crafts in the Qing Dynasty (1644–1911). pdf. Amsterdam University Press. Social Histories of Work in Asia.
- Peter C. Perdue. Rise & Fall of the Canton Trade system – I. China in the World (1700–1860s), pdf., Massachusets Institute of Technology 2009, Visualizing Cultures.
- Harriet T. Zurndorfer. Imperialism, Globalization, and Public Finance: The Case of Late Qing China; pdf. © Harriet T. Zurndorfer Department of University of Leiden August, dokument roboczy 6/04.
- Harriet T. Zurndorfer, artykuł prezentowany na 2. GEHN Conference, Irvine, California (15–17th January, 2004) funded by a Leverhulme.
- Valery Garrett. Chinese Dress: From the Qing Dynasty to the Present. Tuttle Publishing, 2012.
- Carol H. Shiue, Wolfgang Keller. Markets in China and Europe on the Eve of the Industrial Revolution. University of Texas.
- archive.maas.museum/hsc/evrev/chinese_dress.html
