W zbiorach MEK znajduje się nieduża kolekcja pochodząca od Indian Ameryki Północnej, jednak okazy z XIX i początku XX wieku posiadają znaczącą wartość merytoryczną. Do takich należy prezentowane obrzędowe poncho dziewczęce Apaczów Zachodnich. Okaz pochodzi z XIX wiecznych zbiorów, które w ramach reorganizacji i profilowania zbiorów instytucji, które je gromadziły, trafiły w połowie XX wieku do MNK, a stamtąd duża część z nich była sukcesywnie przekazywana do Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Opisywany obiekt pochodzi z przekazu z MNK w 1964 roku.
Prezentowana ozdobna kurtka dziewczęca pochodzi od Apaczów Zachodnich. Apacze byli ludem nomadów i wojowników, podzielonym na szereg niezależnych grup, należących jednak do wspólnej rodziny kulturowo-językowej Atapasków. Żyli na dużym obszarze, znajdującym się obecnie na południowym zachodzie dzisiejszych Stanów Zjednoczonychi północno-zachodnich krańcach Meksyku, obejmując obszary Arizony, Nowego Meksyku i Kolorado, a także zachodnią część Teksasu. Ich przodkowie przywędrowali na te ziemie w XV lub XVI wieku z doliny rzeki Mackenzie w zachodniej Kanadzie. Nazwa Apacze, która przyjęła się dla ich określenia w świecie zachodnim, pochodzi prawdopodobnie od słowa Indian Zuni "apachu" znaczącego "wrogowie". Sami Apacze określali siebie mianem Nnee (Nd'e, T'nde, Indee), co znaczy ludzie.
Apacze Zachodni, których tereny znajdowały się w całości w Arizonie, należeli do najliczniejszych grup, a ich ogólna liczba przed pacyfikacją i zamknięciem w rezerwatach wynosiła prawie 5 tysięcy. Należy dodać, że obecnie deklarowana liczba wszystkich Apaczów to ok. 60 tys. Wojownicy Apaczów Zachodnich walczyli zarówno z Amerykanami jak i służyli im jako zwiadowcy przeciwko innym Apaczom.
Ozdobne wierzchnie okrycie typu poncho, ze skóry irchowej to najważniejszy element obrzędowego stroju dziewczęcego używany podczas ceremonii na ih es - osiągnięcia przez dziewczynę dojrzałości płciowej. Ceremonia ta znana była także jako "taniec wschodzącego słońca" i obejmowała szereg obrzędów, po których dziewczyna uważana była za dorosłą, zdolną do zamążpójścia i posiadania dzieci. Istotą ceremonii było dobro dziewczyny, ale także całej społeczności. Obrzęd miał sprzyjać długowieczności, sile fizycznej oraz pomyślności dla dziewczyny. Dla społeczności zaś był potwierdzeniem związków braterstwa i pokrewieństwa, a także gwarancją udziału w społecznym tańcu. Dawał również możliwość otrzymania korzyści od ponadnaturalnych mocy, którymi była obdarzona dziewczyna podczas trwającej 4 dni ceremonii. W tym czasie mogła ona leczyć choroby czy też sprowadzić deszcz.
Dziewczyna występowała podczas ceremonii w specjalnym stroju ze skór jelenich, którego głównymi elementami była kurtka - rodzaj poncho oraz spódnica. Strój był bardzo kosztowny; płacono za niego koniem lub skórami jeleni. Ponadto osoby zamawiające strój musiały same pozyskać skóry potrzebne na jego wykonanie. Na cały strój potrzebnych było aż 6 skór jelenich, po trzy na poncho i spódnicę. Jedna skóra wychodziła na samo poncho bez frędzli, a dwie kolejne - na frędzle i inne dodatki. Ważnym elementem przy poncho były skórki z nóg jelenia, które zwisały z dolnych rogów z przodu i z tyłu poncho. Była to nie tylko ozdoba, ale przede wszystkim zaświadczenie, że strój jest rzeczywiście wykonany ze skór jeleni czarno-ogoniastych.
Poza frędzlami potrzebne były dodatkowe ozdoby: cięte okrągłe patki, naszywki wokół podstawy poncha i dodatkowe pasy z koralików oraz niezliczone metalowe koniczne ozdoby. Użycie metalowych ozdób do stroju ceremonialnym sięga początkowych lat XVIII wieku, a według niektórych nawet XVII wieku. Jednakże w tym początkowym okresie, kiedy metal był rzadszy i trudniej dostępny, liczba konicznych dzwoneczków była o wiele mniejsza. Niektórzy uczeni twierdzą, że początkowo w ogóle nie stosowano metalu w ozdobach, ale jelenie ratki. Z kolei sami Apacze twierdzą, że ozdoby metalowe stosuje się odkąd pamiętają. W dawnych czasach, Apacze mogli pozyskiwać metal od Meksykan, biorąc udział w wypadach na Meksyk, sięgających późnych lat XVII w. Dziewczynie, która nie miała krewnych uczestniczących w takich wypadach, musiał wystarczyć strój bez metalowych ozdób. Metal z puszek zaczął być łatwo dostępny dopiero w XIX wieku.
Taki specjalny obrzędowy strój dziewczyna nosiła podczas ceremonii i potem aż do zamążpójścia i pierwszej ciąży. Dopiero wtedy strój mógł być ofiarowany młodszej siostrze lub bliskiej krewnej z linii matki.
Wybrana literatura:
Alan Ferg, W. B. Kessel, M. E. Opler, G. Goodwin, J. Bell, Western Apache Material Culture: The Goodwin and Guenther Collections; University of Arizona Press, 1996.
Keith H. Basso. Western Apache Language and Culture: Essays in Linguistic Anthropology. reprint. University of Arizona Press, 1992.
http://www.cochise.com.pl/plemiona_apaczow.html
http://indianistyka.x10host.com/_APACZE_Chiricahua_Geronimo_Winetou.html
