W centrum kompozycji św. Krzysztof. Wsparty na lasce z gałęzi przenosi przez wodę Dzieciątko siedzące na jego ramieniu. Obok Jezusa znajduje się jego atrybut – złote jabłko królewskie. Nad postaciami, w obłokach, półpostać Matki Boskiej. Maria trzyma stojącego na kolanach Jezusa, prawą ręką chwytającego za jej dekolt. Lewą dłoń Dzieciątka trzyma św. Józef. Postacie przedstawione pośrodku otaczają święci wspomożyciele. W większości są męczennikami, a od Boga otrzymali obietnicę, że o cokolwiek poproszą, ich błagania zostaną wysłuchane. I tak, od lewej strony do prawej widnieje czternaście postaci: Barbara z kielichem, Małgorzata, Wit z kogutem, Dionizy biskup, Achacy z krzyżem, Idzi z łanią, Eustachy z jeleniem, Cyriak, Erazm z korbą – narzędziem tortur, Błażej ze świecą, Jerzy, Sebastian, Katarzyna Aleksandyjska z mieczem.
Obraz jest wyrazem szczególnego kultu grupy świętych, od których oczekiwano opieki i pomocy w trudnych sytuacjach. Zrodził się w XIII wieku na południu Niemiec, a już w 1284 roku wystawiono w Passawie ołtarz ku ich czci. Rozpowszechnił się przede wszystkim w religijności ludowej. Ugruntowały go wizje pasterza Hermanna z dóbr cystersów w Langheim we Frankonii. W 1446 roku miał on widzenie Dzieciątka Jezus z krzyżem na piersi, otoczonego 14 dziećmi. Jezus potwierdził, że wstawiennictwo Świętych Wspomożycieli u Boga jest wyjątkowo skuteczne i polecił, aby ludzie zawierzali im swoje troski, potrzeby i odwoływali się w chorobie. Wypowiedziane podczas widzenia żadanie wybudowania kościoła zostało spełnione. Do uświęconego miejsca w Vierzehnheiligen koło Bambergi, a potem innych centrów kultu przybywali liczni pątnicy, o czym świadczą znaki pielgrzymie naszywane niegdyś na szaty, a odnajdowane podczas wykopalisk, przedstawiające Dzieciątko i 14 innych postaci.
Z czasem obiekt dewocji zmienił się, a postacie dzieci zastąpili konkretni święci. Ich skład nie był stały. Jeszcze w średniowieczu kult dotarł do Austrii, Szwajcarii, do Włoch, w tym na Sycylię. W Europie istniało około 830 miejsc poświęconych świętym opiekunom. Z Niemiec kult rozpowszechnił się do Czech, Moraw, na Węgry, a także do Szwecji. Już w nowszych czasach trafił nawet za ocean - do Ameryki. Apogeum osiagnął w końcu XV wieku, zapewne pod wpływem licznych epidemii. W XV wieku dotarł do Polski. Śladem tego kultu w Małopolsce jest między innymi skrzydło tryptyku w Szyku koło Limanowej z początku XVI wieku.
Kościól Trydencki starał się położyć kres czci Czternastu Świętych Wspomożycieli, odnawiając podejrzenia o bałwochwalstwo i wpływy pogańskie. Kult jednak lokalnie przetrwał. W Polsce odnajdujemy jego ślady głównie na Śląsku, między innymi w kościołach w Trzebnicy, Dusznikach Zdroju, Kamieńcu Ząbkowickim, Cieplicach czy na plebanii w Nysie. Wyjątkowym miejscem jest Krzeszów, gdzie w kościele słynącym z cudownego obrazu maryjnego zachował się ołtarz przedstawiający Czternastu Świętych Wspomożycieli na obrazie Jana Franciszka Hoffmanna (około 1760 r.) wzorowanym na szkicu Michała Willmanna oddającym pierwowzór z Langheim. Warto wiedzieć, że w pobliżu zachował się w Ulanowicach (koło Lubawki) kościółek fundacji opata cystersów Bernarda Rosy. W XVII wieku stworzył tam nie tylko miejsce wypoczynku dla zakonników, ale zarazem miejsce popularyzujące kult Czernastu Świętych Wspożycieli. Prócz 14 barokowych kapliczek przy drodze z Krzeszowa, w ołtarzu głównym znajdowały się wizerunki świętych. Przybyłych witały postacie św. Barbary i Katarzyny, zaś do kościoła dobudowana była krypta św.Aleksego. Jego osobę wraz z postacią św.Krzysztofa opat darzył szczególną atencją. Wojny, liczne epidemie, a także indywidualne tragedie sprawiały, że kult rozwijał się mimo oficjalnych zakazów. Istotnym ciosem była sekularyzacja zakonu cystersów w 1810 roku. Dziś mimo poświęconych każdemu ze świętych indywidualnych wspomnień, 8 lipca obchodzony jest dzień Czternastu Świętych Wspomożycieli.
Obraz należy do bogatego zbioru eksponatów pochodzących z Dolnego Śląska. Po II wojnie światowej dyrektor MEK Tadeusz Seweryn usiłował stworzyć w zabytkowym domu w Szklarskiej Porębie ekspozycję obrazującą kulturę Dolnego Śląska, złożoną z ciekawych obiektów gromadzonych wcześniej w składnicach muzealnych. Gdy jednak zbiorom zaczęło grozić zniszczenie, zezwolono na ich przywóz do Krakowa. W 1947 roku Centralny Instytut Kultury przekazał muzeum kolekcję obrazów na szkle, a w 1948 roku ceramiki, naczyń cynowych oraz innych sprzętów. W krakowskim muzeum powstała izba dolnośląska. Wyobrażenia Czternastu Świętych Wspomożycieli należą jednak do nielicznych okazów. Dysponujemy jedynie dwoma obrazami na szkle o tej tematyce.
Opracowała Grażyna Mosio.
Bibliografia:
Kőster Kurt, Mittelalterliche Pilgerzeichen, W: Wallfahrt kennt keine Grenzen, Műnchen-Zurich 1984, s. 219, il. 97
Klapper Joseph, Schlesische Volkskunde auf kulturgeschichtlicher Grundlage, Breslau 1925, s. 309-310
Sarnecki Zygmunt, Szarek Bohdan, Kotlina Kamiennogórska, Warszawa 1994, s. 160-161
http://www.opactwo.eu/index.php/aktualnoci-2/775-zywoty-swietych-czczonych-w-krzeszowie-cz-4
Seweryn Tadeusz, Osiedla zabytkowe w Polsce, Kwartalnik Muzealny, t. 1: 1948, s. 54-55
Jacher Tyszkowa Aleksandra, Zbiory Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Rocznik MEK, t.2: 1967, s. 234
