W zbiorach malarstwa Muzeum Etnograficznego znajduje się zaskakująca kolekcja kilkudziesięciu niewielkich obrazów na papierze. Małe, prostokątne obrazki, niewiele większe od pocztówki, przedstawiają bądź to sceny religijne, bądź fantastyczne albo stylizowane motywy zwierzęce. Na rewersach niektórych widnieją misterne ornamenty, podobne do wzorów na batikach, na innych zaś – obok numeru inwentarza – adnotacja: „Kraków / wyk. Józefa Kogut”.
Twórczość Józefy Kogutówny (1902-1979) kojarzona jest przede wszystkim z batikowymi tkaninami, w drugiej kolejności zaś ze zdobieniami na zabawkach tworzonych w ramach działalności Warsztatów Krakowskich. Józefa – wraz ze swoimi dwiema starszymi siostrami, Zofią i Marią – związana była z tym stowarzyszeniem niemal od początku jego działalności, czyli od 1913 roku. Kogutówny zgłosiły się wówczas na szkolenie do pracowni batiku, powstającej pod kierunkiem Antoniego Buszka. Pod jego okiem kilkunastoletnia Józefa kreśliła pierwsze wzory, poznawała technikę batiku, a być może również zasady kompozycji. Z jej wspomnień, zachowanych w archiwum MEK, wynika, że początkom tego szkolenia towarzyszyła atmosfera swobodnej twórczości, kojarzonej z zabawą:
„Przypomniało nam się malowanie w szkole. Zaczęłyśmy teraz śmielej malować: ptaki, rośliny, zwierzęta i różne esy-floresy. Pod kierunkiem i namową profesora zaczęły powstawać rysunki niespodziewane i zadziwiające, bez żadnych wzorów kopiowanych, bez żadnych projektów narzuconych.”
Z czasem dziewczęta zaczęły tworzyć na tkaninach: najpierw na małych kawałkach jedwabiu, później na większych formach, jak szale i makaty. Następnie także na drewnianych naczyniach czy szkatułkach i na pisankach. Od początku działalności artystycznej Kogutówny powstawały również papierowe obrazki.
Działalność pracowni batiku przerwał wybuch I wojny światowej i wyjazd Buszka, jednak przy Warsztatach od 1917 roku zaczęła działać pracownia malarska. Tymczasem Józefa Kogut ukończyła pięcioletnią szkołę przemysłowo-handlową, a w 1919 roku – po powrocie Buszka – znów związała się z pracownią batiku.
Po kilku latach intensywnego rozwoju Kogutówna miała już na koncie spory dorobek twórczy. W prasie dwudziestolecia i w specjalistycznej literaturze z tamtych lat wielokrotnie podkreślano wielki talent Józefy i wyczucie w komponowaniu wzorów. Zwieńczeniem tego okresu był rok 1926 i Międzynarodowa Wystawa Sztuk Dekoracyjnych i Nowoczesnego Przemysłu w Paryżu. Józefa i Zofia Kogut, a także Felicja Kossowska otrzymały wówczas indywidualne Grand Prix za prace prezentowane pod szyldem Warsztatów.
Jurorzy docenili wówczas nie tylko osławione makaty i ozdobne szale, bowiem zespół dawnych uczennic i uczniów Buszka uzyskał łącznie aż trzy Grand Prix: w działach tkaniny, zabawek, a także papieru. Batikarki otrzymały nagrodę za obrazki na tekturze o tematyce sakralnej i obyczajowej. Z całą pewnością były pośród nich prace zbliżone do kolekcji autorstwa Kogutówny ze zbiorów MEK. Być może niektóre spośród małych obrazów były wprawkami do stworzenia prac na potrzeby paryskiej wystawy?
Obrazki te powstały w latach 20 XX wieku, na większości bowiem widnieje rok, a niekiedy nawet data wykonania. Do zbiorów MEK trafiły w 1980 roku, po śmierci Józefy, a za sprawą jej siostry Zofii, pośród prawie 200 pamiątek, na które składają się również zdobione zabawki i wazony, batikowe chusteczki, próbki jedwabiu, czy pisanki.
Już sam zbiór małych obrazów to imponująca kolekcja, świadcząca o kunszcie Józefy Kogutówny zachwycająca precyzją, ale i wyobraźnią twórczą. Wśród nich znajdziemy nasz dzisiejszy obiekt tygodnia, przedstawiający czarownika, karmiącego ptaki w pobliżu swojego domku na drzewie. Fantazyjna postać, niczym ekscentryczny bluesman Screamin' Jay Hawkins, rzuca na nas czar, zachęca do podróży w czasie i czerpania z dawnych, ciągle nie do końca poznanych, jednostkowych, wyjątkowych biografii twórczych.
Opracowała Leonia Brzozowska
Bibliografia:
Irena Huml, Warsztaty Krakowskie, [w:] Warsztaty Krakowskie 1913-1926, red. M. Dziedzic, Kraków 2009, s. 20-135;
Feliks Jasieński, Wystawa Warsztatów Krakowskich, wycinek z gazety, teczka Dokumenty oraz Krzyże Zasługi i Krzyże kawalerskie należące do Józefy Kogut, zbiory MEK, sygn. I/2000, s. 9;
Wojciech Jastrzębowski, Geneza, program i wyniki działalności „Warsztatów Krakowskich” i „Ładu”, „Polska Sztuka Ludowa” 1952, z. 1, s. 13-22;
Józefa Kogut, Batik – czyli pisanki na materiałach, maszynopis, teczka Dokumenty oraz Krzyże Zasługi…, s. 5;
Józefa Kogut, Życiorys, maszynopis, teczka Dokumenty oraz Krzyże Zasługi…, s. 36;
Janina Lovell, Z wizytą u ludowych artystów w Krakowie, „Echo Krakowa”, R. XIII, nr 46, 25 lutego 1958, s. 4;
Małgorzata Oleszkiewicz, Fascynacje, inspiracje, wzory… Zabawki z „Warsztatów Krakowskich” w zbiorach MEK, „Rocznik Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie”, t. XVI, Wspólnota poszukujących, Kraków 2010, s. 209-230;
Aneks [do:] Warsztaty Krakowskie 1913-1926, red. M. Dziedzic, Kraków 2009;
Wyszukiwarka grobów, Zarząd Cmentarzy Komunalnych w Krakowie, https://www.zck-krakow.pl (dostęp: 7.11.2022).
