Wielki Piątek to wyjątkowy dzień w Kościele katolickim. Milkną wtedy organy, przy ołtarzu słychać dziwnie stłumiony dźwięk kołatek, celebrans odsłania Chrystusa Ukrzyżowanego, trzykrotnie wyśpiewując formułę „Oto drzewo Krzyża, na którym zawisło Zbawienie świata”. Jest to jedyny dzień w roku, kiedy nie sprawuje się mszy świętej. Monstrancja z konsekrowaną hostią w uroczystej procesji przenoszona jest z głównego ołtarza do Grobu Pańskiego, gdzie zostanie aż do rezurekcji.
Piątkowy wieczór i Wielka Sobota to czas, kiedy wierni nawiedzają Groby Pańskie w kościołach wokół swojego miejsca zamieszkania. Naturalnie, jest to zwyczaj obecny głównie w miastach, ze względu na dużą liczbę świątyń. Co ciekawe, jest to tradycja charakterystyczna dla polskiej religijności i praktykowana od wieków – wzmiankuje o niej między innymi Jędrzej Kitowicz w Opisie obyczajów za panowania Augusta III.
Tłumy gromadzące się w kościołach przy przejściu do Pańskiego Grobu mijały licznych kwestujących, a zwłaszcza kwestujące, na rzecz kościołów i szpitali. Jak zauważa Kitowicz, „urodziwsze kwestarki zazwyczaj więcej ukwestowały”, co znajduje wydźwięk również w Lalce Prusa, gdzie Wokulski oblicza swoje umizgi względem Izabeli Łęckiej ilością pieniędzy wrzuconych na jej tacę przy Grobie.
Samo budowanie Grobów Pańskich, w średniowieczu popularne w całej Europie, dziś praktykowane jest już tylko w krajach Europy Środkowej. W Polsce dekoracje wielkopiątkowe począwszy od XIX wieku niejednokrotnie odnoszą się do bieżących wydarzeń społeczno-politycznych. Było tak zarówno w czasach zaborów i podczas niemieckiej okupacji, jak i w okresie stanu wojennego. Współczesne aranżacje Grobów Pańskich bywają niekiedy wręcz kontrowersyjne i wzbudzają burzliwe dyskusje, jak ta w Rumii (woj. pomorskie) z 2011 roku, przedstawiająca rozbity tupolew, czy instalacja z 2017 roku w krakowskim kościele pijarów, symbolizująca morze z unoszącymi się ciałami uchodźców.
Sam Grób Pański był popularnym motywem grafiki dewocyjnej, z której pełnymi garściami czerpała dawna sztuka ludowa. Prezentowany obraz autorstwa Katarzyny Gawłowej (1896–1982) zdaje się być tego przykładem, jednak jeśli przyjrzymy się mu bliżej, dostrzeżemy pewne odstępstwa od kanonicznej ikonografii.
Zdecydowana większość przedstawień Grobu Pańskiego prezentuje figurę Chrystusa złożoną we wnęce pod mensą ołtarzową, na której stoi monstrancja bądź krucyfiks. Popularyzacja tego typu ikonograficznego była echem Soboru Trydenckiego i zaleceń Świętej Kongregacji Obrzędów, by wyeksponowanym elementem świątecznych dekoracji był Najświętszy Sakrament. Tymczasem na obrazie Gawłowej widzimy jedynie leżące ciało Chrystusa w asyście aniołów i elementy dekoracji ołtarza. Artystka porzuca wzorce dominujące w sztuce dewocyjnej i skupia się na elemencie, który najsilniej przemawia do wyobraźni. Figura Chrystusa stała się dla Gawłowej czymś więcej, niż tylko ilustracją. Symbol został przez nią zinterpretowany jako „żywy wizerunek” – na wzór czternastowiecznych figur Chrystusa z ruchomymi ramionami, zdejmowanych z krzyża i składanych do grobu podczas dawnych misteriów Wielkiego Piątku.
Katarzyna Gawłowa była malarką nieprofesjonalną z Zielonek. Całe życie zajmowała się rolnictwem i sprzedawała warzywa na krakowskim targu. Z pewnością zetknęła się więc z miejską religijnością Krakowa i nie obca była jej wielość przedstawień Grobu Pańskiego.
Opracowała Leonia Brzozowska
Wybrana bibliografia:
J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1976.
D. Freedberg, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, ze zbiorów Wirtualnej Biblioteki Literatury Polskiej Instytutu Filologii Polskiej UG, (dostęp online: http://brenk.pl/fakultety/alkohol/Jedrzej_Kitowicz_Opis_obyczajow.pdf, 9.04.2019).
M. Pielas-Witkowska, Uwag kilka o dekoracjach i praktyce nawiedzania Grobów Pańskich w nowożytnej Polsce, „Ochrona Zabytków”, nr 2, 2015, ss. 143–152.
H.D. Wojtyska, Męka Chrystusa w religijności polskiej XVI-XVIII w., [w:] Męka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć, Lublin 1981, ss. 61–79.
Piątkowy wieczór i Wielka Sobota to czas, kiedy wierni nawiedzają Groby Pańskie w kościołach wokół swojego miejsca zamieszkania. Naturalnie, jest to zwyczaj obecny głównie w miastach, ze względu na dużą liczbę świątyń. Co ciekawe, jest to tradycja charakterystyczna dla polskiej religijności i praktykowana od wieków – wzmiankuje o niej między innymi Jędrzej Kitowicz w Opisie obyczajów za panowania Augusta III.
Tłumy gromadzące się w kościołach przy przejściu do Pańskiego Grobu mijały licznych kwestujących, a zwłaszcza kwestujące, na rzecz kościołów i szpitali. Jak zauważa Kitowicz, „urodziwsze kwestarki zazwyczaj więcej ukwestowały”, co znajduje wydźwięk również w Lalce Prusa, gdzie Wokulski oblicza swoje umizgi względem Izabeli Łęckiej ilością pieniędzy wrzuconych na jej tacę przy Grobie.
Samo budowanie Grobów Pańskich, w średniowieczu popularne w całej Europie, dziś praktykowane jest już tylko w krajach Europy Środkowej. W Polsce dekoracje wielkopiątkowe począwszy od XIX wieku niejednokrotnie odnoszą się do bieżących wydarzeń społeczno-politycznych. Było tak zarówno w czasach zaborów i podczas niemieckiej okupacji, jak i w okresie stanu wojennego. Współczesne aranżacje Grobów Pańskich bywają niekiedy wręcz kontrowersyjne i wzbudzają burzliwe dyskusje, jak ta w Rumii (woj. pomorskie) z 2011 roku, przedstawiająca rozbity tupolew, czy instalacja z 2017 roku w krakowskim kościele pijarów, symbolizująca morze z unoszącymi się ciałami uchodźców.
Sam Grób Pański był popularnym motywem grafiki dewocyjnej, z której pełnymi garściami czerpała dawna sztuka ludowa. Prezentowany obraz autorstwa Katarzyny Gawłowej (1896–1982) zdaje się być tego przykładem, jednak jeśli przyjrzymy się mu bliżej, dostrzeżemy pewne odstępstwa od kanonicznej ikonografii.
Zdecydowana większość przedstawień Grobu Pańskiego prezentuje figurę Chrystusa złożoną we wnęce pod mensą ołtarzową, na której stoi monstrancja bądź krucyfiks. Popularyzacja tego typu ikonograficznego była echem Soboru Trydenckiego i zaleceń Świętej Kongregacji Obrzędów, by wyeksponowanym elementem świątecznych dekoracji był Najświętszy Sakrament. Tymczasem na obrazie Gawłowej widzimy jedynie leżące ciało Chrystusa w asyście aniołów i elementy dekoracji ołtarza. Artystka porzuca wzorce dominujące w sztuce dewocyjnej i skupia się na elemencie, który najsilniej przemawia do wyobraźni. Figura Chrystusa stała się dla Gawłowej czymś więcej, niż tylko ilustracją. Symbol został przez nią zinterpretowany jako „żywy wizerunek” – na wzór czternastowiecznych figur Chrystusa z ruchomymi ramionami, zdejmowanych z krzyża i składanych do grobu podczas dawnych misteriów Wielkiego Piątku.
Katarzyna Gawłowa była malarką nieprofesjonalną z Zielonek. Całe życie zajmowała się rolnictwem i sprzedawała warzywa na krakowskim targu. Z pewnością zetknęła się więc z miejską religijnością Krakowa i nie obca była jej wielość przedstawień Grobu Pańskiego.
Opracowała Leonia Brzozowska
Wybrana bibliografia:
J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1976.
D. Freedberg, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, ze zbiorów Wirtualnej Biblioteki Literatury Polskiej Instytutu Filologii Polskiej UG, (dostęp online: http://brenk.pl/fakultety/alkohol/Jedrzej_Kitowicz_Opis_obyczajow.pdf, 9.04.2019).
M. Pielas-Witkowska, Uwag kilka o dekoracjach i praktyce nawiedzania Grobów Pańskich w nowożytnej Polsce, „Ochrona Zabytków”, nr 2, 2015, ss. 143–152.
H.D. Wojtyska, Męka Chrystusa w religijności polskiej XVI-XVIII w., [w:] Męka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć, Lublin 1981, ss. 61–79.
