Pochodzenie
Kolisty niezamknięty naszyjnik zwany touk/tough, w formie obręczy ze zwiniętego spiralnie drutu i z charakterystycznymi końcówkami wygiętymi na zewnątrz, zdobiony rozetami z błękitnymi szklanymi kaboszonami, pochodzi z Nuristanu – afgańskiej prowincji położonej w masywie Hindukuszu. Kraina ta nazywana jeszcze do końca XIX wieku Kafiristanem, czyli krajem niewiernych – Kafirów, dopiero w latach 1895-96 została podbita przez afgańskiego Amira Abdura Rahman Khana, a mieszkańcy zmuszeni do przyjęcia nowej wiary – islamu. Od tej pory występuje pod zmienioną nazwą Nuristan – Kraina Światła. To malownicza, ale jednocześnie jedna z najbardziej niedostępnych krain, położona w płn.-wsch. Afganistanie, w płd. części Hindukuszu pomiędzy dolinami Kabulu i Panczsziru z rwącymi górskimi rzekami. Czasami nazywana jest Szwajcarią Azji. Nuristan graniczy od wschodu z pakistańskim Czitralem (Chitral), na południu z doliną Kunar, na zachodzie z pasmami górskimi i dolinami Nidżrab (prow. Kapisa) i Panczszir (Panchshir), a na północy ograniczony jest górami Hindukuszu i prowincją Badachszan. Populacja Nuristanu jest określana obecnie na ok. 100-150 tysięcy, mieszkańcy zaś tworzą bardziej regionalne grupy etnicznych enklaw niż jedną odrębną grupę etniczną. Zazwyczaj uważają się za Nuristańczyków tylko w narodowym, a nie lokalnym kontekście. Sami zwykle określają się nazwami poszczególnych grup: Kam, Kati, Presun, Wai. Słyną z indoeuropejskich cech urody – jasnej skóry, oczu i włosów, stąd twierdzą, że są potomkami Greków. Najprawdopodobniej jednak są potomkami Ariów, przybyłych na te tereny ok. 2 tys. lat p.n. e. Żyją otoczeni pasztuńskimi plemionami Kunar i pakistańskimi Kalaszami z Czitralu, a Tadżykami z Badachszanu na północy. Przed podbojem Kafiristan był o wiele szerszą krainą i obejmował również tereny obecnie znajdujące się po stronnie Pakistanu, zamieszkałe przez Kalaszów, którzy cieszyli się większą swobodą w ramach nowego kraju i zachowali w większym stopniu niż Nuristańczycy dawne wierzenia i obyczaje. U Nuristańczyków te elementy dawnych wierzeń i obyczajów widoczne są szczególnie w rzeźbie w drewnie, z której słyną, ale ich pozostałości można również znaleźć w naszyjnikach obręczowych.
Krótki rys historyczny i znaczenie naszyjników
Charakterystyczną cechą narodów i małych grup etnicznych żyjących w odległych dolinach wysokogórskich obejmujących pasma gór Pamiru, Hindukuszu, Hinduradż i Karakorum, stanowiących granicę pomiędzy Azją Środkową i Południową jest to, że przez długi czas żyjąc w izolacji zachowały swój archaiczny styl życia i wierzenia. Jednak na przełomie XIX i XX wieku większość z nich została zasymilowana z sąsiadami, przyjmując nową wiarę i zatracając swój język. Wśród grup, które zachowały swój język są ludy dardyjskie, mówiące archaicznymi językami z aryjskiej grupy indo-irańskiej, sąsiadujące z plemionami Nuristani, których przodkowie wcześnie oddzielili się od plemion indoirańskich należących do społeczności aryjskiej.
Jednym ze wspólnych elementów kultury materialnej tych ludów, a także narodów z pogranicza afgańsko-pakistańskiego są naszyjniki-obręcze, srebrne oraz z innych stopów metali.
Takie metalowe obręcze na szyi zaczęło nosić wiele ludów zachodniej Eurazji już w epoce brązu jako symbol statusu społecznego, dekoracji oraz środka płatniczego. Przypuszcza się, że ta idea pojawiła się niezależnie w różnych regionach świata (np. wśród Bantu w Afryce, czy u Miao w Azji płd. wsch.). Dobrze znane są także naszyjniki-obręcze starożytnych plemion celtyckich, które jako typowy atrybut można zobaczyć na pomniku „Umierającego Gala” – hellenistycznej rzeźby z przełomu III/II w. p.n.e. W późniejszych czasach naszyjniki te rozpowszechniły się także wśród ludów Europy północno-wschodniej, co potwierdzają różne znaleziska (od Słowian i ich sąsiadów, aż do Norwegii). Ozdoba ta nie zniknęła wraz z pojawieniem się uniwersalnego środka płatniczego w postaci monet, ale lokalnie istnieje do dziś.
Takie obręczowe naszyjniki były powszechne w starożytności wśród ludów irańskich: Sarmatów, Partów, Kuszanów. Przypuszcza się, że mogły one przetrwać wraz z przodkami Pasztunów, a następnie rozprzestrzenić się na region Hindukuszu w okresie islamizacji, począwszy od XI wieku.
W ten sposób naszyjniki te stały się jaskrawym, charakterystycznym atrybutem górskiej populacji kilku dolin Pakistanu, a szczególnie mieszkańców górskich rejonów Afganistanu – Kafiristanu-Nuristanu. Jak podają uczeni ten rodzaj naszyjnika został jednak zapożyczony od mieszkańców Doliny Swat, gdzie występował w strojach niemal wszystkich grup etnicznych. Dolina Swat jest wskazywana jako pierwszy teren na subkontynencie indyjskim, na który wtargnęli Ariowie. Innym ośrodkiem produkcji tych naszyjników był region Sindh (Pakistan), do którego kiedyś przybyli Indo-Scytowie, irańskojęzyczny lud półkoczowniczy.
Wśród ludów żyjących w regionie Hindukuszu, na terytorium Afganistanu i Pakistanu (a także Iranu i Tadżykistanu) znajduje się szereg regionów zwanych Kohistanem (z perskiego „kraj górzysty”), których sąsiedzi nazywają Kokhistani – „góralami”. Na wschodzie Afganistanu są to Paszai (osiadłe), Gavar (prowincja Kunar) i inne, w pasztuńskiej prowincji Pakistanu – Torvali (dystrykt Swat), Gavri (Swat, Dir), a także małe ludy dystryktu Kohistan w górnym Indusie. Wszyscy posługują się językami z grupy dardyjskiej, mają też wspólne cechy w sposobie życia i kulturze materialnej. Dolne partie dolin Pakistanu zamieszkują wschodni Pasztunowie, głównie z plemienia Yusufzai, mówiący w paszto – języku grupy irańskiej. Nomadyczni Gudżarowie to muzułmańscy pasterze, posługujący się godżri, językiem grupy indoaryjskiej. Pakistański dystrykt Czitral i afgańska prowincja Nuristan to tereny przygraniczne bezpośrednio ze sobą sąsiadujące, zamieszkałe przez dardyjskie ludy Kho (Khovar) oraz Kalasza, którzy nazywani są ostatnimi „poganami” Hindukuszu. Wśród Nuristańczyków, których niewielkie grupy żyją także w prowincjach Kunar i na obrzeżach Czitralu, można wyróżnić cztery główne grupy etniczne, określane łącznie jako Nuristani.
Wśród tradycyjnych ozdób Dardów i Nuristańczyków, naszyjniki-obręcze zajmują szczególne miejsce. Przed konwersją na islam, były one szeroko rozpowszechnione zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn większości populacji wschodniego regionu Hindukuszu.
Ta spełniająca niegdyś rodzaj waluty ozdoba na szyję to swoisty naszyjnik – obroża, która spotykana jest w trzech wariantach: w postaci pierścieniowato zakrzywionego metalowego pręta, spłaszczonej taśmy lub spirali. Najwcześniejszą wersją tej ozdoby był okrągły w przekroju lub fasetowany pręt, zwykle z pewnym rozszerzeniem pośrodku i zwężający się ku końcom. Ta forma występuje w najbardziej archaicznej biżuterii na szyję. W późniejszym czasie z tego typu naszyjników wyłoniły się masywne ozdoby napierśne o skomplikowanym przekroju, powstałe metodą odlewu, zdobione wytłaczanymi i grawerowanymi ornamentami. Takie naszyjniki są szeroko rozpowszechnione w północno-zachodnich Indiach oraz w Pakistanie: w południowej prowincji Sindh i Dolinie Swat na północy (wschodni region Hindukuszu).
Drugim wariantem tego naszyjnika są płaskie taśmy z tradycyjnymi końcówkami z okrągłego pręta wygiętego na końcach. Początkowo uzyskiwane były poprzez spłaszczenie środkowej części naszyjnika. Późniejsze okazy są wykonane z blachy, często przylutowanej do podstawy pręta. Ten rodzaj spłaszczonego naszyjnika jest niezwykle popularny w Azji Południowo-Wschodniej, płn.-zachodnich Indiach i południowym Pakistanie (Sindh). Jednak płaskie plakietowate naszyjniki o różnych kształtach i zdobieniach znajdują się również na pograniczu Azji Południowej i Środkowej – od Kaszmiru po wschodni Afganistan, a także wśród koczowników Kuczi – pasterzy z różnych grup etnicznych, posługujących się językiem paszto.
Trzecią formą tych naszyjników jest spirala, której centralną część uzyskuje się albo przez skręcenie pręta (lub kilku prętów o różnej grubości), o okrągłym przekroju w elastyczną spiralę, albo przez skręcenie pręta o kwadratowym przekroju wokół własnej osi lub poprzez odlewanie, naśladując te dwie metody. Ten rodzaj naszyjnika był szeroko rozpowszechniony wśród ludów Hindukuszu od Nuristanu w Afganistanie po Swat-Kohistan we współczesnym Pakistanie. Szczególnie interesujące są spiralne łuki wykonane z okrągłego pręta, jedno- lub dwu-trzyrzędowe. Obręcze jednorzędowe mają zwykle pogrubienie w kierunku środka. Wraz z powyższymi rodzajami naszyjników-obręczy można znaleźć dużą liczbę odmian, na przykład płaskie i obszerne obręcze z zawieszkami na łańcuszkach, które są przymocowane do pierścieni przylutowanych do dolnej krawędzi obręczy. Czasami są to stare cienkie taśmowate obręcze wykonane z jednej sztabki z przylutowanymi do niej srebrnymi monetami afgańskimi z XVIII-XIX wieku.
Pasztunowie z plemienia Yusufzai mieszkający po drugiej stronie granicy w pakistańskiej Dolinie Swat wolą nosić masywne spiralne naszyjniki z dodatkową ozdobą – dużą okrągłą rozetą w dolnej części. Jest to symbol słoneczny, uzupełniający niejako symbol księżyca objawiający się w samym kształcie naszyjnika. Czasami funkcję uzupełniającą pełnią wlutowane monety lub prostokątna płytka. Natomiast Pasztunowie z plemienia Ghilzai noszą wąskie spiralne obręcze z długimi zawieszkami na łańcuszkach po bokach i rzędem prostokątnych filigranowych płytek pośrodku, zakończone ażurową filigranową rozetą z koncentrycznymi okręgami i przecinającymi się promieniami ze środka.
Symbolika naszyjnika-obręczy wśród ludów wschodniej części Hindukuszu
Symbolika formy zarówno płaskich, jak i spiralnych naszyjników-obręczy, przypominających kształtem półksiężyc, niewątpliwie sięga starożytnych przedislamskich kultów księżyca – kultu bogini Anahity (staroirańska bogini płodności, związana z wodą). Wszystkie te naszyjniki mają charakterystyczne zakończenia przypominające ptasie głowy. Według Johannesa Kaltera, badacza tradycyjnych kultur Azji Centralnej, motyw ten sięga symboliki głów ptactwa wodnego – kaczek lub gęsi. Najprawdopodobniej wygięcie końców naszyjnika na zewnątrz jest podyktowane wygodą: takie wygięcie nie powoduje zadrapań na szyi, a poza tym powstałe pętelki służą jako uszy do nawlekania nici. W Muzeum Narodowym Iranu znajduje się złoty naszyjnik-obręcz z prowincji Gilan, pochodzący z okresu Partów (III w. p.n.e -III w. n.e). Składa się on ze skręconego pręta, co wskazuje na symbolikę „farna” (hvarnah) – związaną z kultem słońca. Uczeni wiążą słowo hvar-nah lub hvarenah z awestyjskim słowem oznaczającym chwałę lub blask i wywodzą je z proto-awestyjskiego pierwiastka hvar – „błyszczeć”. Hvar z kolei związane jest ze staroindyjskim svar. W sanskrycie słowo (rdzeń) svar znaczy zarówno błyszczeć, sławić, jak i słońce, blask, a także niebo.
Spiralne naszyjniki-obręcze odegrały szczególną rolę w kulturze Kafiristanu (Nuristan). Ten atrybut nosili mężczyźni o wysokim statusie (wielcy wojownicy, przywódcy klanów i rodów, organizatorzy uroczystości), a także ich żony i córki. Wizerunki takich naszyjników można odnaleźć w rzeźbach pamiątkowych drewnianych figur, które Kafirowie z północnego wschodu i północnego zachodu (Siyapushi, czyli „czarni” Kafirowie) stawiali na skraju cmentarza ku pamięci zasłużonych rodaków rok po pogrzebie. Kafirowie z południa (Waigali, Aszkun) wykonywali wyobrażenia swoich współplemieńców przy okazji zasług wojennych. Jednorzędowe szerokie spiralne obręcze (ger) były żeńskie, a dwu- i trzyrzędowe wykonane z wąskich spirali były męskie. Te nazwy obręczy w językach Hindukuszu bazują na indoirańskim rdzeniu griva (w sanskryckie griva) oznaczającym szyję, kark.
W połowie XIX wieku tradycja umieszczania rzeźbionych postaci na grobach Kafirów-Siyapush została przejęta przez Kafirów-Kalaszów mówiących w języku dardyjskim, a wyrobem naszyjników zajmowali się rzemieślnicy Siyapush. W latach 30. XX wieku uchodźcy z Nuristanu mieszkający wśród Kalaszów ostatecznie przyjęli islam. Od tego czasu ostatni Kafirowie z Hindukuszu musieli samodzielnie tworzyć postacie zmarłych ważnych rodaków, co dzisiaj stało się rzadkością. Jednak niektóre wyobrażenia pozostały jeszcze w charakterystycznej snycerce nuristańskiej, która w przeszłości miała ważne znaczenie symboliczne i była informacją dla społeczności o właścicielu domu i przedmiotów. Wyrzeźbione symboliczne wzory odnosiły się do aktów odwagi i męstwa, w szczególności podczas polowań lub też do zdolności wydania uczty i nakarmienia innych, nie tylko z własnego klanu, ale często także grupy spoza obrębu wsi. Motywy były rzeźbione na framugach drzwi, krzesłach i filarach wewnątrz i na zewnątrz głównego pomieszczenia domów.
Na tych przedmiotach i elementach architektonicznych domostw i świątyń można znaleźć jeszcze wyobrażenia spiralnych naszyjników-obręczy. Znane są również ich wizerunki na kamiennych nagrobkach czy metalowych dzbankach. Widoczne są także wyryte na nagrobkach z XX wieku we wschodniej części prowincji Chajber Pachtunchwa (Khyber Pakhtunkhwa), gdzie żyją Pasztunowie z plemienia Swati, wyparci z dolnego Swatu pod koniec XV wieku przez dominujących obecnie Yusufzai oraz na grobie w okolicach Chagansaray obecnie Asadabad, prowincja Kunar), a także na filarach domów w dystrykcie Waygal (Waigal) w dolinie Waigal na południowym wschodzie Nuristanu.
Do 1969 r. spiralne naszyjniki-obręcze niewiernych były ledwo znane badaczom i kolekcjonerom, jednak przykłady innych form naszyjników sprzedawano w sklepach ze starymi rzeczami i biżuterią w Afganistanie. Jednocześnie wiele podobnych obiektów znajduje się w zbiorach zachodnich muzeów i prywatnych kolekcjach.
Prawdopodobnie zainteresowanie obcokrajowców spowodowało nową falę produkcji tego typu naszyjnika z taniego metalu. Ostatnie dziesięciolecia XX wieku charakteryzują się masową produkcją tanich naszyjników spiralnych ze stopu monet w regionach Pasztunów w północno-zachodnim Pakistanie (głównie w mieście Peszawar). Wraz z modą na orientalizm stały się oryginalną biżuterią fashionistek stylizowane w ramach styli „boho” czy plemiennym.
W obecnych czasach naszyjniki tego typu są już prawie nieużywane. Z powodu przemian kulturowych, globalizacji i dostępności koralików i taniej biżuterii, zatraciły swoje pierwotne znaczenie i przestały być atrybutem wysokiego statusu. Stały się już tylko ozdobą i jako takie zachowały się prawdopodobnie już tylko wśród kobiet koczowniczych pasterzy (Gudżarów i Kuczi).
Kolekcja
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajduje się, oprócz opisywanego, jeszcze jeden naszyjnik tego typu (o nr. inw. 44110/MEK), pochodzący z Afganistanu środkowego z przełomu XIX i XX wieku. Naszyjnik ten należący do koczowniczek Kuczi ma formę płaskiej taśmy z odlewanymi końcówkami, zdobiony w części centralnej czterema „wypukłymi” rozetami z błękitnymi kaboszonowymi szkiełkami oraz dwiema płaskimi rozetkami przy końcach z małymi czerwonymi i zielonymi szkiełkami. Dodatkowym motywem o symbolicznym znaczeniu są wyobrażenia po bokach dwu ptaków z odwróconymi od siebie głowami.
Naszyjnik wykonany został tradycyjnie, bazując na stopie z monet; noszony przez koczownicze plemiona Kuczi (Kuchi), do których należą różne grupy etniczne, głównie Pasztuni i Beludżowie, ale także grupy Aimaq’ów, Tadżyków lub Uzbeków.
Naszyjniki pochodzą z kolekcji etnografa i badacza kultur Azji – dra Krzysztofa Wolskiego i zostały pozyskane w terenie na przełomie 1970/71.
Opracowała:
Eleonora Tenerowicz
Bibliografia:
Kolisty niezamknięty naszyjnik zwany touk/tough, w formie obręczy ze zwiniętego spiralnie drutu i z charakterystycznymi końcówkami wygiętymi na zewnątrz, zdobiony rozetami z błękitnymi szklanymi kaboszonami, pochodzi z Nuristanu – afgańskiej prowincji położonej w masywie Hindukuszu. Kraina ta nazywana jeszcze do końca XIX wieku Kafiristanem, czyli krajem niewiernych – Kafirów, dopiero w latach 1895-96 została podbita przez afgańskiego Amira Abdura Rahman Khana, a mieszkańcy zmuszeni do przyjęcia nowej wiary – islamu. Od tej pory występuje pod zmienioną nazwą Nuristan – Kraina Światła. To malownicza, ale jednocześnie jedna z najbardziej niedostępnych krain, położona w płn.-wsch. Afganistanie, w płd. części Hindukuszu pomiędzy dolinami Kabulu i Panczsziru z rwącymi górskimi rzekami. Czasami nazywana jest Szwajcarią Azji. Nuristan graniczy od wschodu z pakistańskim Czitralem (Chitral), na południu z doliną Kunar, na zachodzie z pasmami górskimi i dolinami Nidżrab (prow. Kapisa) i Panczszir (Panchshir), a na północy ograniczony jest górami Hindukuszu i prowincją Badachszan. Populacja Nuristanu jest określana obecnie na ok. 100-150 tysięcy, mieszkańcy zaś tworzą bardziej regionalne grupy etnicznych enklaw niż jedną odrębną grupę etniczną. Zazwyczaj uważają się za Nuristańczyków tylko w narodowym, a nie lokalnym kontekście. Sami zwykle określają się nazwami poszczególnych grup: Kam, Kati, Presun, Wai. Słyną z indoeuropejskich cech urody – jasnej skóry, oczu i włosów, stąd twierdzą, że są potomkami Greków. Najprawdopodobniej jednak są potomkami Ariów, przybyłych na te tereny ok. 2 tys. lat p.n. e. Żyją otoczeni pasztuńskimi plemionami Kunar i pakistańskimi Kalaszami z Czitralu, a Tadżykami z Badachszanu na północy. Przed podbojem Kafiristan był o wiele szerszą krainą i obejmował również tereny obecnie znajdujące się po stronnie Pakistanu, zamieszkałe przez Kalaszów, którzy cieszyli się większą swobodą w ramach nowego kraju i zachowali w większym stopniu niż Nuristańczycy dawne wierzenia i obyczaje. U Nuristańczyków te elementy dawnych wierzeń i obyczajów widoczne są szczególnie w rzeźbie w drewnie, z której słyną, ale ich pozostałości można również znaleźć w naszyjnikach obręczowych.
Krótki rys historyczny i znaczenie naszyjników
Charakterystyczną cechą narodów i małych grup etnicznych żyjących w odległych dolinach wysokogórskich obejmujących pasma gór Pamiru, Hindukuszu, Hinduradż i Karakorum, stanowiących granicę pomiędzy Azją Środkową i Południową jest to, że przez długi czas żyjąc w izolacji zachowały swój archaiczny styl życia i wierzenia. Jednak na przełomie XIX i XX wieku większość z nich została zasymilowana z sąsiadami, przyjmując nową wiarę i zatracając swój język. Wśród grup, które zachowały swój język są ludy dardyjskie, mówiące archaicznymi językami z aryjskiej grupy indo-irańskiej, sąsiadujące z plemionami Nuristani, których przodkowie wcześnie oddzielili się od plemion indoirańskich należących do społeczności aryjskiej.
Jednym ze wspólnych elementów kultury materialnej tych ludów, a także narodów z pogranicza afgańsko-pakistańskiego są naszyjniki-obręcze, srebrne oraz z innych stopów metali.
Takie metalowe obręcze na szyi zaczęło nosić wiele ludów zachodniej Eurazji już w epoce brązu jako symbol statusu społecznego, dekoracji oraz środka płatniczego. Przypuszcza się, że ta idea pojawiła się niezależnie w różnych regionach świata (np. wśród Bantu w Afryce, czy u Miao w Azji płd. wsch.). Dobrze znane są także naszyjniki-obręcze starożytnych plemion celtyckich, które jako typowy atrybut można zobaczyć na pomniku „Umierającego Gala” – hellenistycznej rzeźby z przełomu III/II w. p.n.e. W późniejszych czasach naszyjniki te rozpowszechniły się także wśród ludów Europy północno-wschodniej, co potwierdzają różne znaleziska (od Słowian i ich sąsiadów, aż do Norwegii). Ozdoba ta nie zniknęła wraz z pojawieniem się uniwersalnego środka płatniczego w postaci monet, ale lokalnie istnieje do dziś.
Takie obręczowe naszyjniki były powszechne w starożytności wśród ludów irańskich: Sarmatów, Partów, Kuszanów. Przypuszcza się, że mogły one przetrwać wraz z przodkami Pasztunów, a następnie rozprzestrzenić się na region Hindukuszu w okresie islamizacji, począwszy od XI wieku.
W ten sposób naszyjniki te stały się jaskrawym, charakterystycznym atrybutem górskiej populacji kilku dolin Pakistanu, a szczególnie mieszkańców górskich rejonów Afganistanu – Kafiristanu-Nuristanu. Jak podają uczeni ten rodzaj naszyjnika został jednak zapożyczony od mieszkańców Doliny Swat, gdzie występował w strojach niemal wszystkich grup etnicznych. Dolina Swat jest wskazywana jako pierwszy teren na subkontynencie indyjskim, na który wtargnęli Ariowie. Innym ośrodkiem produkcji tych naszyjników był region Sindh (Pakistan), do którego kiedyś przybyli Indo-Scytowie, irańskojęzyczny lud półkoczowniczy.
Wśród ludów żyjących w regionie Hindukuszu, na terytorium Afganistanu i Pakistanu (a także Iranu i Tadżykistanu) znajduje się szereg regionów zwanych Kohistanem (z perskiego „kraj górzysty”), których sąsiedzi nazywają Kokhistani – „góralami”. Na wschodzie Afganistanu są to Paszai (osiadłe), Gavar (prowincja Kunar) i inne, w pasztuńskiej prowincji Pakistanu – Torvali (dystrykt Swat), Gavri (Swat, Dir), a także małe ludy dystryktu Kohistan w górnym Indusie. Wszyscy posługują się językami z grupy dardyjskiej, mają też wspólne cechy w sposobie życia i kulturze materialnej. Dolne partie dolin Pakistanu zamieszkują wschodni Pasztunowie, głównie z plemienia Yusufzai, mówiący w paszto – języku grupy irańskiej. Nomadyczni Gudżarowie to muzułmańscy pasterze, posługujący się godżri, językiem grupy indoaryjskiej. Pakistański dystrykt Czitral i afgańska prowincja Nuristan to tereny przygraniczne bezpośrednio ze sobą sąsiadujące, zamieszkałe przez dardyjskie ludy Kho (Khovar) oraz Kalasza, którzy nazywani są ostatnimi „poganami” Hindukuszu. Wśród Nuristańczyków, których niewielkie grupy żyją także w prowincjach Kunar i na obrzeżach Czitralu, można wyróżnić cztery główne grupy etniczne, określane łącznie jako Nuristani.
Wśród tradycyjnych ozdób Dardów i Nuristańczyków, naszyjniki-obręcze zajmują szczególne miejsce. Przed konwersją na islam, były one szeroko rozpowszechnione zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn większości populacji wschodniego regionu Hindukuszu.
Ta spełniająca niegdyś rodzaj waluty ozdoba na szyję to swoisty naszyjnik – obroża, która spotykana jest w trzech wariantach: w postaci pierścieniowato zakrzywionego metalowego pręta, spłaszczonej taśmy lub spirali. Najwcześniejszą wersją tej ozdoby był okrągły w przekroju lub fasetowany pręt, zwykle z pewnym rozszerzeniem pośrodku i zwężający się ku końcom. Ta forma występuje w najbardziej archaicznej biżuterii na szyję. W późniejszym czasie z tego typu naszyjników wyłoniły się masywne ozdoby napierśne o skomplikowanym przekroju, powstałe metodą odlewu, zdobione wytłaczanymi i grawerowanymi ornamentami. Takie naszyjniki są szeroko rozpowszechnione w północno-zachodnich Indiach oraz w Pakistanie: w południowej prowincji Sindh i Dolinie Swat na północy (wschodni region Hindukuszu).
Drugim wariantem tego naszyjnika są płaskie taśmy z tradycyjnymi końcówkami z okrągłego pręta wygiętego na końcach. Początkowo uzyskiwane były poprzez spłaszczenie środkowej części naszyjnika. Późniejsze okazy są wykonane z blachy, często przylutowanej do podstawy pręta. Ten rodzaj spłaszczonego naszyjnika jest niezwykle popularny w Azji Południowo-Wschodniej, płn.-zachodnich Indiach i południowym Pakistanie (Sindh). Jednak płaskie plakietowate naszyjniki o różnych kształtach i zdobieniach znajdują się również na pograniczu Azji Południowej i Środkowej – od Kaszmiru po wschodni Afganistan, a także wśród koczowników Kuczi – pasterzy z różnych grup etnicznych, posługujących się językiem paszto.
Trzecią formą tych naszyjników jest spirala, której centralną część uzyskuje się albo przez skręcenie pręta (lub kilku prętów o różnej grubości), o okrągłym przekroju w elastyczną spiralę, albo przez skręcenie pręta o kwadratowym przekroju wokół własnej osi lub poprzez odlewanie, naśladując te dwie metody. Ten rodzaj naszyjnika był szeroko rozpowszechniony wśród ludów Hindukuszu od Nuristanu w Afganistanie po Swat-Kohistan we współczesnym Pakistanie. Szczególnie interesujące są spiralne łuki wykonane z okrągłego pręta, jedno- lub dwu-trzyrzędowe. Obręcze jednorzędowe mają zwykle pogrubienie w kierunku środka. Wraz z powyższymi rodzajami naszyjników-obręczy można znaleźć dużą liczbę odmian, na przykład płaskie i obszerne obręcze z zawieszkami na łańcuszkach, które są przymocowane do pierścieni przylutowanych do dolnej krawędzi obręczy. Czasami są to stare cienkie taśmowate obręcze wykonane z jednej sztabki z przylutowanymi do niej srebrnymi monetami afgańskimi z XVIII-XIX wieku.
Pasztunowie z plemienia Yusufzai mieszkający po drugiej stronie granicy w pakistańskiej Dolinie Swat wolą nosić masywne spiralne naszyjniki z dodatkową ozdobą – dużą okrągłą rozetą w dolnej części. Jest to symbol słoneczny, uzupełniający niejako symbol księżyca objawiający się w samym kształcie naszyjnika. Czasami funkcję uzupełniającą pełnią wlutowane monety lub prostokątna płytka. Natomiast Pasztunowie z plemienia Ghilzai noszą wąskie spiralne obręcze z długimi zawieszkami na łańcuszkach po bokach i rzędem prostokątnych filigranowych płytek pośrodku, zakończone ażurową filigranową rozetą z koncentrycznymi okręgami i przecinającymi się promieniami ze środka.
Symbolika naszyjnika-obręczy wśród ludów wschodniej części Hindukuszu
Symbolika formy zarówno płaskich, jak i spiralnych naszyjników-obręczy, przypominających kształtem półksiężyc, niewątpliwie sięga starożytnych przedislamskich kultów księżyca – kultu bogini Anahity (staroirańska bogini płodności, związana z wodą). Wszystkie te naszyjniki mają charakterystyczne zakończenia przypominające ptasie głowy. Według Johannesa Kaltera, badacza tradycyjnych kultur Azji Centralnej, motyw ten sięga symboliki głów ptactwa wodnego – kaczek lub gęsi. Najprawdopodobniej wygięcie końców naszyjnika na zewnątrz jest podyktowane wygodą: takie wygięcie nie powoduje zadrapań na szyi, a poza tym powstałe pętelki służą jako uszy do nawlekania nici. W Muzeum Narodowym Iranu znajduje się złoty naszyjnik-obręcz z prowincji Gilan, pochodzący z okresu Partów (III w. p.n.e -III w. n.e). Składa się on ze skręconego pręta, co wskazuje na symbolikę „farna” (hvarnah) – związaną z kultem słońca. Uczeni wiążą słowo hvar-nah lub hvarenah z awestyjskim słowem oznaczającym chwałę lub blask i wywodzą je z proto-awestyjskiego pierwiastka hvar – „błyszczeć”. Hvar z kolei związane jest ze staroindyjskim svar. W sanskrycie słowo (rdzeń) svar znaczy zarówno błyszczeć, sławić, jak i słońce, blask, a także niebo.
Spiralne naszyjniki-obręcze odegrały szczególną rolę w kulturze Kafiristanu (Nuristan). Ten atrybut nosili mężczyźni o wysokim statusie (wielcy wojownicy, przywódcy klanów i rodów, organizatorzy uroczystości), a także ich żony i córki. Wizerunki takich naszyjników można odnaleźć w rzeźbach pamiątkowych drewnianych figur, które Kafirowie z północnego wschodu i północnego zachodu (Siyapushi, czyli „czarni” Kafirowie) stawiali na skraju cmentarza ku pamięci zasłużonych rodaków rok po pogrzebie. Kafirowie z południa (Waigali, Aszkun) wykonywali wyobrażenia swoich współplemieńców przy okazji zasług wojennych. Jednorzędowe szerokie spiralne obręcze (ger) były żeńskie, a dwu- i trzyrzędowe wykonane z wąskich spirali były męskie. Te nazwy obręczy w językach Hindukuszu bazują na indoirańskim rdzeniu griva (w sanskryckie griva) oznaczającym szyję, kark.
W połowie XIX wieku tradycja umieszczania rzeźbionych postaci na grobach Kafirów-Siyapush została przejęta przez Kafirów-Kalaszów mówiących w języku dardyjskim, a wyrobem naszyjników zajmowali się rzemieślnicy Siyapush. W latach 30. XX wieku uchodźcy z Nuristanu mieszkający wśród Kalaszów ostatecznie przyjęli islam. Od tego czasu ostatni Kafirowie z Hindukuszu musieli samodzielnie tworzyć postacie zmarłych ważnych rodaków, co dzisiaj stało się rzadkością. Jednak niektóre wyobrażenia pozostały jeszcze w charakterystycznej snycerce nuristańskiej, która w przeszłości miała ważne znaczenie symboliczne i była informacją dla społeczności o właścicielu domu i przedmiotów. Wyrzeźbione symboliczne wzory odnosiły się do aktów odwagi i męstwa, w szczególności podczas polowań lub też do zdolności wydania uczty i nakarmienia innych, nie tylko z własnego klanu, ale często także grupy spoza obrębu wsi. Motywy były rzeźbione na framugach drzwi, krzesłach i filarach wewnątrz i na zewnątrz głównego pomieszczenia domów.
Na tych przedmiotach i elementach architektonicznych domostw i świątyń można znaleźć jeszcze wyobrażenia spiralnych naszyjników-obręczy. Znane są również ich wizerunki na kamiennych nagrobkach czy metalowych dzbankach. Widoczne są także wyryte na nagrobkach z XX wieku we wschodniej części prowincji Chajber Pachtunchwa (Khyber Pakhtunkhwa), gdzie żyją Pasztunowie z plemienia Swati, wyparci z dolnego Swatu pod koniec XV wieku przez dominujących obecnie Yusufzai oraz na grobie w okolicach Chagansaray obecnie Asadabad, prowincja Kunar), a także na filarach domów w dystrykcie Waygal (Waigal) w dolinie Waigal na południowym wschodzie Nuristanu.
Do 1969 r. spiralne naszyjniki-obręcze niewiernych były ledwo znane badaczom i kolekcjonerom, jednak przykłady innych form naszyjników sprzedawano w sklepach ze starymi rzeczami i biżuterią w Afganistanie. Jednocześnie wiele podobnych obiektów znajduje się w zbiorach zachodnich muzeów i prywatnych kolekcjach.
Prawdopodobnie zainteresowanie obcokrajowców spowodowało nową falę produkcji tego typu naszyjnika z taniego metalu. Ostatnie dziesięciolecia XX wieku charakteryzują się masową produkcją tanich naszyjników spiralnych ze stopu monet w regionach Pasztunów w północno-zachodnim Pakistanie (głównie w mieście Peszawar). Wraz z modą na orientalizm stały się oryginalną biżuterią fashionistek stylizowane w ramach styli „boho” czy plemiennym.
W obecnych czasach naszyjniki tego typu są już prawie nieużywane. Z powodu przemian kulturowych, globalizacji i dostępności koralików i taniej biżuterii, zatraciły swoje pierwotne znaczenie i przestały być atrybutem wysokiego statusu. Stały się już tylko ozdobą i jako takie zachowały się prawdopodobnie już tylko wśród kobiet koczowniczych pasterzy (Gudżarów i Kuczi).
Kolekcja
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajduje się, oprócz opisywanego, jeszcze jeden naszyjnik tego typu (o nr. inw. 44110/MEK), pochodzący z Afganistanu środkowego z przełomu XIX i XX wieku. Naszyjnik ten należący do koczowniczek Kuczi ma formę płaskiej taśmy z odlewanymi końcówkami, zdobiony w części centralnej czterema „wypukłymi” rozetami z błękitnymi kaboszonowymi szkiełkami oraz dwiema płaskimi rozetkami przy końcach z małymi czerwonymi i zielonymi szkiełkami. Dodatkowym motywem o symbolicznym znaczeniu są wyobrażenia po bokach dwu ptaków z odwróconymi od siebie głowami.
Naszyjnik wykonany został tradycyjnie, bazując na stopie z monet; noszony przez koczownicze plemiona Kuczi (Kuchi), do których należą różne grupy etniczne, głównie Pasztuni i Beludżowie, ale także grupy Aimaq’ów, Tadżyków lub Uzbeków.
Naszyjniki pochodzą z kolekcji etnografa i badacza kultur Azji – dra Krzysztofa Wolskiego i zostały pozyskane w terenie na przełomie 1970/71.
Opracowała:
Eleonora Tenerowicz
Bibliografia:
1. Max Klimburg, The Kafirs of the Hindu Kush: Art and Society of the Waigal and Ashkun Kafirs, Tom 1, Franz Steiner Verlag, 1999
2. Max Klimburg, The Arts and Culture of Parun, Kafiristan's “Sacred Valley”; Arts Asiatiques, 57, 2002, (str. 51-68)
3. Max Klimburg, The arts and societies of the Kafirs of the Hindu Kush, Asian Affairs, vol. XXXV, no. III, November 2004,
4. Sir George Scott Robertson, The Kafirs of Hindu-Kush, Lodon, Lawrence & Bullem Ltd. 1896; w: https://www.wdl.org/en/item/17786/view/1/1/
5. А. Ju. Jemielianow, S. I. Kawierin, Obraz griwny w tradicjonnom iskusstwie wostocznogo prigindukuszja (Kohistan, Kafiristan), / Дизайн. Материалы. Технология. – 2019. – № 2 (54). – С. 68–171; w: http://afgan-bazar.ru/node/10101
6. Ukraszenija Wostoka. Iz kolekcji Patti Biercz, SSZA (USA); katalog wystawy; Ermitaż (I-III 2000)
7. Oppi Untracht, Jewelry Concepts & Technology; Knopf Doubleday Publishing Group, 2011
8. Karl Jettmar, Ethnological Research in Dardistan 1958. Preliminary Report; reprinted from Proceedings of the American Philosophical Society, Vol. 105, N. 1, February 1961 (str. 79-97)
9. Karl Jettmar (Hrsg.) Cultures of the Hindukush. Selected papers from the Hindu-Kush Cultural Conference held at Moesgard 1970, Wiesbaden 1974, S. 39-43; pdf
10. Nuristani, Ahmad Yusuf, Emergence of ulama as political leaders in the Waigal Valley: The intensification of Islamic identity.; The University of Arizona Univ. Library; pdf; electronic Dissertation-Reproduction
11. Shabnam Bahar Malik, Kal’as’a Dur Museum and Cultural Centre:The Rebirth of a Dying People and Culture; Asian Social Science; Vol. 9, Nr 2; 2013; Canadian Center of Science & Education
12. Augusto S. Cacopardo, Pagan Christmas: Winter Feasts of the Kalasha of the Hindu Kush; Gingko Library, 2017
13. Nicolas Justin Allen, Some gods of Pre-Islamic Nuristan; puf 1991; Revue de l'histoire des religions, Année 1991,208-2,pp.141-168
14. Augusto S. Cacopardo, A World In-between the Pre-Islamic Cultures of the Hindu Kush; ed. by Stefano Pellò; artykuł w: Eurasiatica 5, 2016, 243 Borders Itineraries on the Edges of Iran
15. Augusto S. Caporado, Are the Kalasha really of Greek origin? The legend of Alexander the Great and the Pre-Islamic world of the Hindu Kush, Acta Orientalia, India 2011; Nr 72, s.47-92
16. Michael Pfrommer, Metalwork from the Hellenized East: Catalogue of the Collections; Getty Publications, 1993
17. W. Koczergina, Sanskrycko-russkij słovar, Moskwa 1978
