Narzędzie w typie „rylca” lub prymitywnej „kopaczki” (właściwie: motyki) służyło do wydobywania i wyszarpywania spod powierzchni ziemi korzeni, bulw i jadanych larw. Zbudowane jest z drewnianego trzonka, pełniącego funkcję ostrza („łopatki”) oraz kamiennego obciążnika-ogranicznika, decydującego o głębokości rycia w ziemi. „Kopaczki” używane były przez zbieracko-łowieckich Sanów (Buszmenów), zaliczanych do ludów Kojsan (Koisan, Koi-San, Khoisan), rdzennych mieszkańców obszarów obecnej R.P.A, Botswany i Namibii. Prezentowany obiekt, wraz z drugim, niemal identycznym narzędziem, są obiektami unikalnymi, datowanymi na lata ok. 1870-1880.
Równie ciekawa jak funkcja i pochodzenie tych obiektów pozostaje osoba, za sprawą której trafiły one do krakowskiego muzeum. Ich ofiarodawcą był Antoni Rehman, botanik, znawca flory stepowej Europy oraz południowej Afryki, podróżnik i profesor Uniwersytetu Lwowskiego. Ten wybitny i doceniany niegdyś (dziś już niemal zupełnie zapomniany) polski uczony, odbył wiele podróży naukowo badawczych, które swoim zasięgiem objęły m.in. Krym, Kaukaz, a także południową Afrykę, dokąd udał się dwukrotnie w latach 1875-77 i 1879-80. Choć jego badania koncentrowały się głównie na opisie flory terenów dzisiejszego R.P.A, to jednak z biegiem czasu rozszerzył on zakres swoich zainteresowań. Zrozumiał, że aby lepiej poznać florę opisywanego regionu trzeba sięgnąć do wiedzy i doświadczenia jego rdzennych mieszkańców. Niezastąpionymi znawcami okazali się Buszmeni (Sanowie), którzy jako lud zbieracko-łowiecki, do mistrzostwa opanowali znajomość ekosystemu, w którym żyli. Po powrocie „z kraju Burów i Zulusów” (jak potocznie określano obszary południa kontynentu), w latach 80. XIX wieku profesor Rehman opublikował dwie książki, w których zawarł swoje wspomnienia i opisy badań prowadzonych w południowej Afryce. Na ich podstawie zredagowano później „Podróże po Afryce” – książkę zawierającą krótką wzmiankę o interesującym nas obiekcie (obiektach). Opisując Buszmenów (Sanów), Antoni Rehman pisał: „(…) magazynowaniem pożywienia roślinnego zajmują się wyłącznie kobiety i dzieci. Do kopania korzeni używają one drążka ostro zakończonego, obciążonego w dolnej swej części kamieniem. Kamienie te mają postać kulistą i są przedziurawione, a otwór służy do nadziania ich na drążek.” Co ciekawe, przytoczony opis odnosi się do konkretnych obiektów, znajdujących się obecnie w kolekcji naszego muzeum. Dodajmy, jedynych tego typu w polskich zbiorach muzealnych i niewątpliwie jednych z niewielu spośród najstarszych i nielicznych w europejskich kolekcjach muzealnych w ogóle.
Dziś te dwa narzędzia stanowią dopełnienie znacznie liczniejszej i „młodszej”, choć równie unikalnej, kolekcji etnograficznej i fotograficznej zgromadzonej w latach 1935-36 przez innego polskiego badacza i językoznawcę – profesora Romana Stopę. Razem ukazują unikalną kulturę Sanów – pierwotnych, rdzennych mieszkańców dzisiejszej R.P.A, Namibii i Botswany.
Uzupełnieniem dla opisywanego powyżej obiektu są dwie fotografie prof. Romana Stopy, wybrane spośród kilkunastu znajdujących się w zbiorach MEK. Stopa przebywał na obszarach obecnej Namibii, Botswany i R.P.A w latach 1935-36, prowadząc badania językoznawcze wśród Buszmenów (Sanów) i Hotentotów (Khoikhoi, Koin-Koin). Podczas niespełna rocznego pobytu, zgromadził etnograficzną kolekcję liczącą kilkadziesiąt obiektów oraz wykonał serię zdjęć o tematyce etnograficznej i krajoznawczej. Choć jego zbiory są o ponad 50 lat młodsze niż pozyskane przez Rehmana „rylce”, ukazują Sanów z jakimi polskiemu językoznawcy udało się jeszcze zetknąć w latach 30. XX wieku. Zdjęcia, wykonane najprawdopodobniej na obrzeżach Pustyni Kalahari (na obecnym pograniczu Namibii i Botswany), ukazują nielicznych już wówczas Sanów (Buszmenów), którzy prowadzili koczowniczy, zbieracko-łowiecki tryb życia. Na fotografiach widać elementy stroju, ozdoby i nieliczne sprzęty, którymi posługiwali Buszmeni. Część z nich, jak np. skórzane fartuszki i naszyjniki wykonane z tłuczonych skorup jaj strusich, wchodzi w skład unikalnej kolekcji obrazującej kultury ludów Kojsan, która znajduje się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie.
Antoni Rehman (1840 - 1917), polski geograf, geomorfolog, geobotanik i podróżnik. Związany swą pracą naukową z Krakowem i Lwowem. W latach 1875 – 1880 dwukrotnie prowadził badania w południowej Afryce, na obszarach zajmowanych przez dzisiejszą RPA. Zgromadził wówczas - oprócz kolekcji botanicznej - także zbior obiektów o charakterze etnograficznym. W latach 80. XIX w. przekazał zgromadzone obiekty do zbiorów Muzeum Techniczno – Przemysłowego w Krakowie, skąd - po powstaniu w 1911 roku krakowskiego Muzeum Etnograficznego - trafiły do jego zbiorów, jako jedne z pierwszych obiektów pozaeuropejskich. Niewielka kolekcja zebrana w południowej Afryce przez Antoniego Rehmana stanowi ciekawy i unikalny zespół ilustrujący kukltury Bantu oraz ludów Kojsan.
Opracował Jacek Kukuczka.
