Konstrukcja tego budynku wykonana jest z drewnianych desek i listewek, a wszystkie elementy szopki wycięte zostały ręcznie i oklejone kolorowymi papierami. W okienka są wstawione kolorowe szybki szklane z papierowymi wycinankami. Dwie smukłe wieże boczne, nakryte gotyckimi hełmami z koronami, są czytelnym odwzorowaniem wyższej wieży krakowskiej Bazyliki Mariackiej. Pomiędzy nimi a wieżą środkową, zwieńczoną hełmem barokowym w postaci dwóch kopuł połączonych ażurową latarnią, są niższe wieżyczki nakryte krzyżowymi daszkami.
Na parterze mieści się szeroka scena teatralna przeznaczona do odgrywania przedstawienia przez kukiełki – lalki osadzone na patykach, przesuwane wzdłuż szczelin w podłodze. Nad sceną, pośrodku, znajduje się wnęka, w której były (niezachowane) figurki jasełkowe, drukowane na papierze. Gwiazda, zakładana dopiero po święcie Trzech Króli, w swojej szesnastoramiennej, wypukłej konstrukcji nawiązująca do gwiazd kolędniczych, również się nie zachowała. Ta, w którą obecnie jest wyposażona szopka, została dorobiona w 1989 roku przez znanego szopkarza – Stanisława Paczyńskiego (1923–2002). Szopka podświetlana była od wewnątrz świeczkami (następnie zastąpionymi przez oświetlenie elektryczne) a do dziś pozostały w jej wnętrzu metalowe lichtarzyki z zaschniętymi resztkami stearyny. O jej funkcji użytkowej świadczą też umieszczone po bokach, solidne, wyślizgane od wielokrotnego użycia drewniane uchwyty, służące do jej przenoszenia.
W 1966 roku podczas prac konserwatorskich stwierdzono, że szopka podklejona była od wewnątrz gazetą, na której dała się odczytać data 1898 r. Nie musi być to jednak rok zbudowania tego obiektu, może być on starszy, gdyż szopki kolędnicze podczas kilku sezonów intensywnego używania niszczyły się i trzeba je było co jakiś czas odnawiać.
Szopka krakowska wywodzi się z tradycji chrześcijańskiej, franciszkańskiego sposobu opisywania historii Bożego Narodzenia, polegającego na ustawianiu w okresie świątecznym w kościołach i domach figurek jasełkowych. Wydany w XVIII wieku zakaz urządzania w kościołach ruchomych przedstawień lalkowych, spowodowany przez świeckie intermedia wprowadzające nadmierną wesołość, nieprzystającą do powagi świątyni, dał impuls do rozwoju szopki kukiełkowej – wędrownego teatrzyku bożonarodzeniowego. Ten przenośny budynek w swoim założeniu miał odwzorowywać kościół, w którym inscenizowano jasełka. Wyposażano go w wieże – przypominające wieże kościelne, a w centrum umieszczano szopkę-stajenkę, często markując ją tylko słomianym daszkiem, z figurkami św. Rodziny, Dzieciątka w żłóbku i osób Je adorujących.
Jak zgodnie twierdzą badacze, tradycja, a także poświadczają fakty, największe zasługi w rozwoju szopki krakowskiej położyli murarze, zamieszkujący okoliczne wsie i przedmieścia Krakowa: Krowodrzę, Czarną Wieś, Grzegórzki, Dębniki, Ludwinów czy Zakrzówek. Zimą, gdy ustawały prowadzone na zewnątrz prace budowlane, szukali zastępczych źródeł zarobku. Wycinali oni i rzeźbili z drewna figurki-zabawki, które później sprzedawali na Emausie i Rękawce oraz pod Sukiennicami. Robili także małe szopki, z przeznaczeniem do sprzedaży przed świętami Bożego Narodzenia, jako zabawki dla dzieci i do ustawiania pod „drzewkiem” (jak w Krakowie nazywano choinkę) oraz duże budynki teatrzyku kukiełkowego na potrzeby własne i wiejskich kolędników.
W Krakowie pod koniec XIX i z początkiem XX wieku zespołów szopkarskich było sporo, a grupę do zaproszenia do domu w celu odegrania przedstawienia wybierano na podstawie szopek, które w okresie świątecznym obejrzeć można było na linii AB na Rynku Głównym. Ponoć największym powodzeniem cieszyła się trupa pod przewodnictwem mistrza murarskiego i kaflarza z Krowodrzy, Michała Ezenekiera.
„Stary Michał to weteran szopkowy. Od lat czterdziestu, bo od roku 1864 chadza zimą co roku z szopką po Krakowie, a jesienią lepi szopki i struga i ubiera figurki. Jego szopki mają sławę najpiękniejszych, figurki jego ubierania są najstrojniejsze. On to sam obmyśla te bogate wieże, kopuły, krużganki, zdobiące szopkę krakowską na wzór Wawelu lub wieży Maryackiej…” Tak pisał w książeczce pt. „Szopka krakowska” opublikowanej w 1904 roku, ukrywający się pod pseudonimem Jana Krupskiego wraz z bratem Tadeuszem, Stanisław Estreicher. On też tę szopkę, darowaną później do Muzeum Etnograficznego w Krakowie, zakupił dwa lata wcześniej od Michała i jego syna – Leona Ezenekiera, również „zawodowego szopkarza”, od którego spisał tekst przedstawienia szopkowego.
Ta najsłynniejsza i najstarsza zachowana szopka krakowska wraz z kukiełkami jest najcenniejszym obiektem w bogatym zbiorze (ok. 200) szopek bożonarodzeniowych Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Wśród szopek ludowych z różnych regionów Polski, figurek jasełkowych i jasełek domowych, skrzynkowych z XVIII-XIX w., najliczniejszą grupę stanowią szopki krakowskie, w większości takie, które były budowane specjalnie do udziału i nagradzane w konkursie na najpiękniejszą szopkę krakowską w latach 1937–38 oraz 1945–2007. Najciekawszych jednak jest tu osiem najstarszych szopek krakowskich (z szopką Ezenekiera na czele), datowanych na koniec XIX i początek XX wieku. Budowane były w samym Krakowie i na jego przedmieściach, które obecnie są częściami miasta Krakowa, jak np. Krowodrza czy Bieżanów, przez nieznanych nam w większości autorów.
Opracowała Małgorzata Oleszkiewicz.
