Sanie jako dawny typ włóczonego środka komunikacji i transportu, znane były w północnej części Europy już w okresie neolitu. Od najdawniejszych czasów świetnie sprawdzały się w gospodarce łowieckiej, jak również w wędrówkach, gdzie śnieg utrzymywał się przez większą część roku. Również latem wykorzystywane są do dziś w krajach Europy środkowej i śródziemnomorskiej.
Pierwowzorem sań spotykanych w Europie były sanie włóczne datowane przez archeologów na epokę brązu a nawet koniec epoki kamiennej. Do ich konstrukcji wykorzystywano kości, rogi oraz drewno.
Na powstanie sań miały również prawdopodobnie wpływ tzw. narto-sanki, których podwójne szerokie, długie i płaskie płozy mogły stać się następstwem w rozwoju jednej z odmian sań. Narto-sanki występowały w swym oryginalnym kształcie jeszcze do XIX w.Siłę pociągową najdawniejszych narzędzi włóczonych stanowiły zwierzęta oraz ludzie.
Sanie robocze zwłaszcza pojedyncze (podobne jak na zdjęciu) były niegdyś szeroko rozpowszechnione środkiem komunikacji w całym kraju aż do XVIII wieku, kiedy to wykształciła się forma sań wyjazdowych, z których początkowo korzystają najbogatsze warstwy społeczne. Ubogie warstwy społeczne udając się do miasta lub kościoła wykorzystywały natomiast sanie robocze wkładając w nie siedziska wytworzone z desek lub wiązek słomy. Dodatkową ochroną przed wiatrem, deszczem czy chłodem stanowiły w tym przypadku półkoszki wykonane z wikliny, słomy lub łubu.
Wyrobem zwykłych sań zajmowali się sami ich użytkownicy, natomiast ich bardziej urozmaicone formy były dziełem tzw. sanników.
Przedstawione na zdjęciu sanie - gnatki składają się z dwóch płóz nazwanych sanicami wytworzonych z jednego kawałka pnia twardego drzewa, cechującego się brakiem słojów i odpowiednim poślizgiem (do ich konstrukcji często wykorzystywano drewno bukowe, jabłoń, grusze lub grab). Do sanic wpuszczono pionowe stramy, które służyły do utrzymywania ciężarów.Na stramach układano prostokątne beleczki-nasady zwane też gnatami lub więzami, które odpowiednio zaczopowane wiązały pary stramów. Zakrzywione części płóz łączyła beleczka nazywana progiem. W gnatki za pomocą dyszla przymocowanego do przedniego nasadu i progu zaprzęgano konia. Tak wyposażone sanie świetnie sprawdzały się na terenach górzystych zwłaszcza do zwózki drzewa.
Model sań podarowany został Muzeum Etnograficznemu w Krakowie przez Leopolda Węgrzynowicza w 1919 r., dzięki inicjatywie Drużyny Harcerskiej z Nowego Targu. Ten wybitny krajoznawca-etnograf, profesora gimnazjalny skutecznie promował wśród młodzieży idee poznawania kultury narodowej oraz ratowania jej zabytków.
Młodzież skupiona w Kołach Krajoznawczych chętnie zbierała informacje oraz obiekty etnograficzne czy archeologiczne, o których można było przeczytać w czasopiśmie „Orli Lot” Redaktorem naczelnym pisma był Leopold Węgrzynowicz.
Opracował Piotr Worytkiewicz.
