Maska twarzowa wykonana w jednym kawałku drewna, zwieńczona czterema "rogami". Twarz maski tworzą wypukłe czoło i nos w kształcie litery "T", dwa kwadratowe otwory (oczy) i prostokątny, poziomy otwór ust. Czoło i nos maski pokryte są rytymi dekoracjami geometrycznymi. Na krawędziach maski, po bokach wywiercone otwory do mocowania maski do "czapki" (nakrycia głowy) podtrzymującej maskę na twarzy. Maska w kolorze naturalnego, spatynowanego drewna.
Maska n’tomo związana jest z tajnym stowarzyszeniem działającym w społeczności ludu Bamana (Bambara*) w Mali. N'tomo to jedno z tons, co w języku Bamana odpowiada terminowi grupa lub stowarzyszenie. Wśród wielu tons, jednym z ważniejszych, jeśli nie najważniejszym, było N'tomo, którego zadanie polegało na czuwaniu nad przebiegiem inicjacji chłopców do grupy wiekowej dorosłych mężczyzn. Ceremonie prowadzone przez N'tomo były pierwszym i zarazem najważniejszym rytem inicjacyjnym dla chłopców Bamana. Rytuałom towarzyszącym wprowadzeniu i wtajemniczeniu w wiek dojrzały towarzyszyło wiele atrybutów, wśród których istotna rolę grały maski. Tańczący w nich w teatralny sposób pouczali młodych adeptów i przekazywali wiedzę konieczną do osiągnięcia dojrzałości. Stowarzyszenie i wykorzystywane przez nie maski czuwały nad inicjacją młodych chłopców, który to proces kończył się rytualnym obrzezaniem.
Maska n'tomo prezentuje sama w sobie połączenie elementów antropomorficznych (twarz) i zoomorficznych (rogi). Liczba tych ostatnich decyduje czy mamy do czynienia z maską uosabiającą mężczyznę (3, 6 lub nawet 9 rogów) czy też, jak w tym przypadku, kobietę (4 lub 8 rogów). Co ciekawe, były też maski odwołujące się do obydwu płci, które posiadały 2, 5 lub 7 rogów. Widoczne na czole i nosie maski ryte dekoracje, nawiązują do skaryfikacji (tatuażu bliznowego) stosowanej przez Bamana. Maska n’tomo zaliczana jest do tzw. niemych masek, co oznacza, że maska nigdy nie przemawiała, a jej siła i znaczenie demonstrowane były tylko poprzez samo ukazywanie jej młodym chłopcom w czasie rytuałów inicjacji. Maska n’tomo tańczyła, noszona zawsze przez dorosłego mężczyznę. Zdarzało się też, że była zakładana przez chłopców podczas tańców, w których sprawdzali się nawzajem. Współcześnie, maski n’tomo (lub wzorowane na nich) stały się obok maski czi-wara, jednymi z najbardziej rozpoznawalnych masek o charakterze dekoracyjnym, charakterystycznych nie tylko dla Mali, ale całej Afryki Zachodniej. Są twórczo przetwarzane, wykonywane na masową skalę i oferowane niemal hurtowo na afrykańskich targach, bazarach i w tzw. artisanach, sklepach z renomowanym rękodziełem i sztuką afrykańską. W kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie, taki typ maski reprezentuje obiekt 83241/MEK.
Maski Bamana są szeroko znane i popularne w kolekcjach etnograficznych. Egzemplarz znajdujący się w zbiorach MEK trafił do kolekcji za sprawą zakupu od dr H.(?) Matuszewskiego z Krakowa. Nie posiadamy bliższych danych o okolicznościach, miejscu i dacie pozyskania maski, jak i jej pierwotnym właścicielu. W inwentarzu odnotowano tylko, że została pozyskana w Nigerii, a więc kraju oddalonym od Mali. Może to być zarówno pomyłką po stronie jej kolekcjonera lub błędnym zapisem w dokumentacji. Trzeba też pamiętać, że w Afryce, już w latach 60 i 70. XX wieku, maski „wędrowały” jako artefakty przemieszczane w obrębie rynku tzw. sztuki afrykańskiej. Tak czy inaczej, zapisana w inwentarzu Nigeria (jako kraj pochodzenia) jest co najwyżej miejscem, z którego maska n’tomo trafiła poprzez osobę dr Matuszewskiego do muzealnych zbiorów.
* Egzoetnonim nadany Bamana przez ich sąsiadów, pod którym bardzo często opisywani są w literaturze.
Opracował: Jacek Kukuczka
Bibliografia:
Maska n’tomo związana jest z tajnym stowarzyszeniem działającym w społeczności ludu Bamana (Bambara*) w Mali. N'tomo to jedno z tons, co w języku Bamana odpowiada terminowi grupa lub stowarzyszenie. Wśród wielu tons, jednym z ważniejszych, jeśli nie najważniejszym, było N'tomo, którego zadanie polegało na czuwaniu nad przebiegiem inicjacji chłopców do grupy wiekowej dorosłych mężczyzn. Ceremonie prowadzone przez N'tomo były pierwszym i zarazem najważniejszym rytem inicjacyjnym dla chłopców Bamana. Rytuałom towarzyszącym wprowadzeniu i wtajemniczeniu w wiek dojrzały towarzyszyło wiele atrybutów, wśród których istotna rolę grały maski. Tańczący w nich w teatralny sposób pouczali młodych adeptów i przekazywali wiedzę konieczną do osiągnięcia dojrzałości. Stowarzyszenie i wykorzystywane przez nie maski czuwały nad inicjacją młodych chłopców, który to proces kończył się rytualnym obrzezaniem.
Maska n'tomo prezentuje sama w sobie połączenie elementów antropomorficznych (twarz) i zoomorficznych (rogi). Liczba tych ostatnich decyduje czy mamy do czynienia z maską uosabiającą mężczyznę (3, 6 lub nawet 9 rogów) czy też, jak w tym przypadku, kobietę (4 lub 8 rogów). Co ciekawe, były też maski odwołujące się do obydwu płci, które posiadały 2, 5 lub 7 rogów. Widoczne na czole i nosie maski ryte dekoracje, nawiązują do skaryfikacji (tatuażu bliznowego) stosowanej przez Bamana. Maska n’tomo zaliczana jest do tzw. niemych masek, co oznacza, że maska nigdy nie przemawiała, a jej siła i znaczenie demonstrowane były tylko poprzez samo ukazywanie jej młodym chłopcom w czasie rytuałów inicjacji. Maska n’tomo tańczyła, noszona zawsze przez dorosłego mężczyznę. Zdarzało się też, że była zakładana przez chłopców podczas tańców, w których sprawdzali się nawzajem. Współcześnie, maski n’tomo (lub wzorowane na nich) stały się obok maski czi-wara, jednymi z najbardziej rozpoznawalnych masek o charakterze dekoracyjnym, charakterystycznych nie tylko dla Mali, ale całej Afryki Zachodniej. Są twórczo przetwarzane, wykonywane na masową skalę i oferowane niemal hurtowo na afrykańskich targach, bazarach i w tzw. artisanach, sklepach z renomowanym rękodziełem i sztuką afrykańską. W kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie, taki typ maski reprezentuje obiekt 83241/MEK.
Maski Bamana są szeroko znane i popularne w kolekcjach etnograficznych. Egzemplarz znajdujący się w zbiorach MEK trafił do kolekcji za sprawą zakupu od dr H.(?) Matuszewskiego z Krakowa. Nie posiadamy bliższych danych o okolicznościach, miejscu i dacie pozyskania maski, jak i jej pierwotnym właścicielu. W inwentarzu odnotowano tylko, że została pozyskana w Nigerii, a więc kraju oddalonym od Mali. Może to być zarówno pomyłką po stronie jej kolekcjonera lub błędnym zapisem w dokumentacji. Trzeba też pamiętać, że w Afryce, już w latach 60 i 70. XX wieku, maski „wędrowały” jako artefakty przemieszczane w obrębie rynku tzw. sztuki afrykańskiej. Tak czy inaczej, zapisana w inwentarzu Nigeria (jako kraj pochodzenia) jest co najwyżej miejscem, z którego maska n’tomo trafiła poprzez osobę dr Matuszewskiego do muzealnych zbiorów.
* Egzoetnonim nadany Bamana przez ich sąsiadów, pod którym bardzo często opisywani są w literaturze.
Opracował: Jacek Kukuczka
Bibliografia:
1. Hanczka - Wrzosek B, Komorowski Z., Rybiński A., Ludy Afryki. Przegląd regionalny., 1985
2. Prądzyńska Ewa, Sztuka Bamana w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie, w: Sztuka Afryki w kolekcjach i badaniach polskich, Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2014
3. Wardwell Allen, African sculpture, Philadelphia, Philadelphia Museum of Art, 1986
4. Africke umeni v Ceskoslovensku; Naprstokovo Muzeum, Praha, 1983
5. Art and design. Understanding masks from Africa; British Museum, 2006
