Prezentowana marionetka przedstawia bohatera tradycyjnego birmańskiego teatru marionetkowego yoke thay (yokethai/yokethe pwe). Teatr ten cieszył się olbrzymim powodzeniem na dworze królewskim w Myanmarze, zwłaszcza w XVIII i XIX wieku i był ważnym elementem życia kulturowego i religijnego. Jego początki sięgają co najmniej kilku wieków wstecz (według niektórych XI w.), a pisemne ślady jego istnienia można znaleźć w inskrypcjach z XV wieku. Ruchy barwnie ubranych marionetek, kreowane przez lalkarzy, wpłynęły na rozwój późniejszego dramatu tanecznego wykonywanego przez żywych aktorów.
Na przełomie XIX i XX wieku teatr marionetkowy zaczął podupadać. W 1910 roku wiele trup aktorskich zaczęło się rozwiązywać z powodów ekonomicznych i politycznych. W 1960 roku było tylko sześć aktywnych zespołów lalkarskich, w tym słynna grupa Shwe Bo Tin Maung'a - jednego z ostatnich potomków starożytnych profesjonalistów. Zanikająca sztuka odrodziła się dopiero w latach 80. XX wieku za sprawą dwóch kobiet, które odnalazły ostatnich żyjących mistrzów tej sztuki i doprowadziły do założenia w Mandalay teatru marionetek. Powolne otwieranie się kraju w latach 90. XX w. na turystów zagranicznych oraz przywrócenie patronatu państwowego nad tą tradycyjną formą teatralną, spowodowało jej stopniowy rozwój. Od 1993 roku, na Wydziale Sztuk Pięknych podlegających bezpośrednio Ministerstwu Kultury Myanmaru, prowadzone są studia yokhte. Ich głównym celem jest utrzymanie, rozpowszechnianie, badanie i szkolenie w zakresie tej sztuki. Wszyscy studenci sztuki dramatycznej są zobowiązani do studiowanie teatru marionetkowego yokthe przez cztery lata, a niektórzy z nich wybierają go jako swój główny kierunek. Od tej pory odbywają się również przedstawienia tradycyjnego teatru marionetkowego, głównie w Mandalay i Bagan. I chociaż obecnie wykonywane są one głównie dla turystów, a lalki współczesne są mniej wszechstronne niż te sprzed 1970 roku, to nadal zawierają w sobie oryginalną, tradycyjną treść.
Tradycyjna marionetka birmańska jest wieloczęściowa, połączona sznurkami. Ogólnie składa się z 17 – 19 części: głowy z szyją z dodatkowym krążkiem łączącym; dwuczęściowego korpusu; sześcioczęściowych rąk (dodatkowo dłonie mogą składać się z dwóch części), ośmioczęściowych nóg. Widoczne części lalki (twarz, szyja, dłonie i stopy) pokryte są białą kleistą miksturą, otrzymywaną z naturalnych składników. Wysokość lalki określana jest miarą głowy, której objętość jest mierzona rozpiętością pomiędzy kciukiem i środkowym palcem i szerokością czterech palców. Długość głowy od szczytu do podbródka to standardowa jednostka miary. Długość ręki od ramienia do czubka palca środkowego to połowa wysokości lalki. Obecnie lalki mają na ogół od 40 – 70 cm, chociaż mogły mierzyć od 30 do nawet 100 cm. Głowę, ręce i nogi lalki wykonuje się najczęściej z drewna tekowego.
Marionetki animuje się od góry oburącz, przy pomocy sznurków, których może być od 11 do 16, a czasem bywa, że i więcej. Dzięki zręcznemu manipulowaniu odpowiednimi sznurkami, drewniane lalki mogły poruszać się i tańczyć, wykonując subtelne, niemal choreograficznie wyreżyserowane, ruchy i gesty. Ich ubrania wzorowane są na strojach dworskich ozdabianych cekinami i szklanymi paciorkami. W XVII wieku ozdoby te były sprowadzane z Indii. W późniejszym czasie wyrabiano je z mosiądzu i miedzi w Myanmarze. Niektóre wsie żyły wyłącznie z ich produkcji, a jeszcze do niedawna można było znaleźć w okolicach Mandalay niektóre rodziny trudniące się ich wyrobem.
Prezentowana lalka należy do kategorii lalek "tańczących" aka yup. Jest to pomocnik królewski Thungedaw. Wywodzili się oni z książęcych rodów niższej rangi. Thungedaw był ulubieńcem króla, dworzaninem i urzędnikiem, który wydawał się mieć całkiem duże znaczenie, porównywalne do szefa lub naczelnika. Czasami pełnił funkcję urzędnika, który przedstawiał królowi petycje, wnioski itp. oraz przekazywał królewskie rozkazy odpowiednim osobom. Był uznawany za działającego w charakterze świadka podczas darowizn lub sprzedaży ziemi. Marionetka wysokiej rangi, zbudowana jest zgodnie z tradycyjnymi wymogami. Składa się z 18 zasadniczych ruchomych części, w tym dwuczęściowego korpusu. Posiada także stary typ łączenia krążka szyjnego z głową oraz specjalne uczesanie. Inną cechą, która wyróżnia tę lalkę (podobnie jak wszystkie birmańskie marionetki) jest zaznaczenie w budowie anatomicznych cech ludzkich, chociaż są one ukryte pod ubraniem.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Bruns Axel, The Burmese Marionette Theater, [w]: . Journal of the Siam Society. Journal of the Siam Society Vol. 82, Pt. 1 (1994).
John Falconer, Burmese Design and Architecture, Tuttle Publishing, 2000.
Brandon James R., Theatre in Southeast Asia, Harvard University Press, 2009.
Kyi Kyi May, Nicholas Nugent, Myanmar - Culture Smart!: The Essential Guide to Customs & Culture, Bravo Limited, 2015.
Helmut Köllner, Axel Bruns, Myanmar (Burma), Hunter Publishingm, Inc., 1998.
www.goldentriangel.de/myanmarculture/marionette.html
www.elisabethdenotter.nl/site2/Burma/ahmyintthabin.html
www.mandalaymarionettes.com/aboutpuppetsmain1.html
