Instrument muzyczny – ksylofon (alternatywne nazwy: harmonika słomiana, gigelyra), należy do grupy idiofonów uderzanych. Ksylofon składa się z szeregu strojonych sztabek z twardego drewna, najczęściej palisandru. Są to tzw. wibratory, od których wielkości zależy wysokość dźwięku. Wibratory ułożone są w jednym lub więcej rzędach, w które grający uderza pałeczkami.
Powyższy krótki, taksonomiczny opis nie oddaje jednak różnorodności form, kształtów i zastosowania tego jednego z najbardziej rozpowszechnionych instrumentów, obecnych w wielu kulturach Azji, Europy, Afryki i Ameryki Płd. Znajdujący się w zbiorach MEK Instrument muzyczny z grupy ksylofonów pochodzi z Afryki Południowej. Wśród ludów Bantu, określany był jako marimba lub lalimba, zaś w Afryce Zachodniej znany jest jako balafon.
Afrykańska marimba składa się z drewnianej, łukowato wygiętej ramy, do której na sztywno za pomocą 2 kołków z każdej strony, zamocowana jest poprzeczna belka. Nad nią znajduje się rząd 10 deszczułek – wibratorów, powiązanych sznurkami i „naciągniętych” za ich pomocą na drewnianą ramę, przy czym mocowania znajdują się w dwóch miejscach, po obu stronach ramy. Pomiędzy „klawiszami”, co 2 deszczułki, umieszczone są poprzeczki z nacięciami, które przymocowane są do poprzecznej belki a jednocześnie naprężają sznurek. Od spodniej strony, do belki przymocowane są kuliste tykwy – rezonatory, po 1 na każdy z wibratorów. Rezonatory ułożone są rzędowo, od najmniejszego do największego, przy czym na chwilę obecną, brak 1 z nich. Do obiektu przynależy również 1 drewniana pałeczka zakończona guzem wykonanym ze stwardniałej substancji organicznej, być może żywicy lub wosku.
Marimbę przewieszano przez ramię (przez głowę) na doczepionym do drewnianego pałąka sznurze w taki sposób, że zwisała ona pionowo. Grający uderzał w drewniane deseczki (klawisze) drewnianymi pałeczkami zakończonymi kulkami z wosku lub żywicy. Dźwięk wydawały rezonatory z tykwy, umieszczone pod deszczułkami – każda z nich posiada inny rozmiar, decydujący o wysokości wydobywanego dźwięku.
Niezależnie od rozmiaru instrumentu, sposobu montowania poszczególnych elementów jak i jego ustawiania – mocowania (na ramie, na stojaku, na podpórkach), na marimbie–balafonie gra się w ten sam sposób, tj. uderzając pałeczkami o drewniane klawisze (wibratory). Marimba vel balafon jest obok zanzy (sansy) i bębnów jednym z najbardziej popularnych i najszerzej rozprzestrzenionych afrykańskich instrumentów. Jej charakterystyczny, „miękki dźwięk” można też do dziś dnia usłyszeć we współczesnej muzyce popularnej subsaharyjskiej Afryki.
W Księdze inwentarzowej MEK widnieje wpis, że obiekt został przekazany z MNK do MEK w roku 1963, jako część kolekcji Stefana Szolc-Rogozińskiego. Jest to błędna identyfikacja co do kolekcji jak i miejsca pochodzenia – obiektu nie ma opracowaniu kolekcji a zarazem katalogu wystawy Stefan Szolc-Rogoziński. Badania i kolekcja afrykańska z lat 1882 do 1890 (Kraków, MEK, 1983) autorstwa Marii Zachorowskiej i dr Janusza Kamockiego. Marimba pochodzi najprawdopodobniej z kolekcji Jana Danysza (1860–1928), mikrobiologa i entomologa, pracownika Instytutu Pasteura w Paryżu, który w 1899 roku przebywał w ówczesnym Transwalu (obecnie część R.P.A). Jego zbiory obejmują głównie przedmioty wytworzone przez ludy Bantu z grupy Nguni (Ngoni), w tym także Zulusów. Ciekawostką jest, że w zbiorach MEK znajduje się druga, niemal identyczna marimba (18641/MEK), pochodząca najprawdopodobniej z tego samego regionu i – być może – od tej samej osoby. Do muzeum trafiła jako przekaz Komisji Etnograficznej PAU, której sekretarzem był przez pewien czas Bronisław Piłsudski. Sam przekaz nastąpił pomiędzy 1911 a 1914 rokiem.
Opracował Jacek Kukuczka.
Bibliografia:
Bernhard Ankermann, Die afrikanischen Musikinstrumente, Leipzig 1983 (reprint)
Dolińska Magdalena, Grabski Marek. Podróżnicy. Zbiory podróżników polskich przełomu XIX i XX wieku w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, Kraków, MEK, 2001
Rehman Antoni, Podróże po Afryce, Warszawa, Czytelnik, 1953 (skrócone opracowanie na podstawie: Szkice z podróży do Południowej Afryki (...), Warszawa 1881 oraz Echa z Południowej Afryki, Lwów 1884
