Łyżnik, czyli specjalna wisząca półeczka, służąca niegdyś do przechowywania drewnianych łyżek, których w każdym wiejskim domu bywało zazwyczaj od kilku do kilkunastu. Jeszcze z początkiem XX wieku używany był powszechnie w całej Polsce, obecnie można go zobaczyć głównie na muzealnych ekspozycjach, albo w sklepach z regionalnymi pamiątkami.
Najbardziej dekoracyjną formę przybrał na Podhalu, gdzie długa, wąska półeczka z otworami na łyżki osłonięta jest z przodu prostopadłą do niej listewką, z tyłu zaś posiada pionowy wieszak, jedno i drugie zdobione bogatym ornamentem ryzowanym i wycinanym, a niekiedy nawet rzeźbionym. W innych regionach kraju łyżniki były zazwyczaj znacznie skromniejsze. Najprostsze i najstarsze, jeszcze do niedawna spotykane sporadycznie w całej Polsce, miały formę beleczki lub wąskiej deseczki z trapezowatymi wycięciami wzdłuż przedniej krawędzi, i przymocowywane były do ściany za pomocą dwóch kołków na końcach. Najpospolitszy natomiast, zwłaszcza w Małopolsce i na Śląsku, był łyżnik z krótką i szeroką półeczką o prostokątnym lub półowalnym kształcie, z kilkoma rzędami otworów. Do jej zawieszania służył pionowy wieszak w formie kabłąka lub deseczki, często dekoracyjnie wycinanej. Zdarzały się też łyżniki z profilowanymi bokami, połączonymi w górze ozdobną poprzeczką, służącą do zawieszania ich na ścianie.
Te ostatnie mogły być formą pośrednią, prowadzącą do łyżnika schodkowego, charakterystycznego dla okolic Rzeszowa, a ściślej dla terenów w dorzeczu Sanu i Wisły, zamkniętych w trójkącie między Mielcem, Krosnem i Przeworskiem. Łyżnik tego rodzaju miał ścianki boczne wycięte w dwa-trzy schodki, na których wsparte były deseczki z otworami na łyżki. Przód osłaniały dwie lub trzy ścianki licowe, zazwyczaj profilowane i ozdobnie ażurowane, niekiedy zdobione także ryzowaniem, znacznie rzadziej wypalaniem lub malowaniem. Podobnie zdobiona była ścianka tylna, służąca zarazem jako wieszak.
Łyżniki schodkowe, stosunkowo nieliczne i spotykane głównie w domach bogatszych gospodarzy, były prawdopodobnie wytworem lokalnym, dziełem miejscowych cieśli lub stolarzy, którzy posługując się prostymi narzędziami, zaopatrywali wieś w meble oraz drobne sprzęty domowe i gospodarskie. Nie wiadomo, czy były rodzimym wynalazkiem, czy przyniesione zostały przez wędrownych handlarzy z innych okolic, gdzie spotykano łyżniki podobne w konstrukcji, a niekiedy także zdobnictwie, na przykład na polskiej Orawie i Żywiecczyźnie, na Morawach, w Górach Orlickich i na Dolnym Śląsku.
Prezentowany łyżnik, znaleziony w 1932 roku w Ostrowie niedaleko Ropczyc, trójschodkowy, z ażurową dolną ścianką licową, wyróżnia się spośród innych głównie ornamentem, który został wykonany techniką wypalania, za pomocą rozżarzonego drutu, użytego jako rylec, oraz powyginanych esowato, kolistych i trójkątnych stempelków.
Opracowała Magdalena Dolińska.
Literatura:
Halina Wójcik, Rzeszowskie łyżniki schodkowane, „Polska Sztuka Ludowa”, R. XXII, 1968, nr 4, s. 199-208. Roman Reinfuss, Meblarstwo ludowe w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1977.
