Łyżka składana. Czarka płaska, przód ścięty do szpica. Trzonek przy nasadzie wąski, w przekroju owalny, dalej szerszy, składany na zawiasie. Zewnętrzna strona trzonka zdobiona dekoracyjnym ornamentem rytym. Na spodniej stronie trzonka wyryty rok „1896” oraz wyrzeźbiona mała figurka niedźwiedzia. Na spodniej stronie trzonka również napis w cyrylicy: „3943 giliaki” (... – dalej nieczytelny).
Niezwykle rzadki, unikatowy typ składanej łyżki (podróżnej?), ozdobionej miniaturową rzeźbą niedźwiedzia na spodniej stronie trzonka. Łyżka posiada dekoracje w postaci zdobień rytych na trzonku, które charakterystyczne są dla Ajnu (Ajnów). Pomiędzy Ajnami, Ultami (Orokami) oraz Niwhami istniał obyczaj wspólnego świętowania cyklicznego, dorocznego tzw. święta niedźwiedzia – zwierzęcia darzonego kultem i zajmującego szczególne miejsce w mitologii (religii) Ajnów. Ta z kolei opierała się przede wszystkim na kulcie przyrody i żywiołów: ognia, słońca, wiatru i niektórych zwierząt. Wśród tych ostatnich szczególne, uprzywilejowane miejsce zajmował niedźwiedź. Z jednej strony, zwierzę to dostarczało Ajnom pożywienia (mięsa) i ubioru (skór), z drugiej – otaczano je nabożnym kultem. Było dla Ajnów kamui, czyli bóstwem (po japońsku: kami). Niedźwiedź-kamui, przychodził do Ajnów, by im pomóc, a Ajnowie postępując wg swych wierzeń, odsyłali niedźwiadka do nieba, by mógł on tam mieszkać i żyć tak, jak żyją Ajnowie. W praktyce oznaczało to powtarzany cyklicznie rytualny ubój młodego zwierzęcia.
Z czasem, „święto niedźwiedzia” stało się najbardziej okazałą formą religijno-obyczajową, a jednocześnie rodzajem uroczystego festynu. Wówczas też dochodziło do wędrówki rzeczy – wymiany samych przedmiotów, jak i zapożyczeń lub przejmowania motywów zdobniczych (pomiędzy w/w grupami narodowościowymi/etnicznymi). Taki stan rzeczy charakterystyczny był wyłącznie dla społeczności Sachalinu, zwłaszcza zaś jego centralnej i południowej części zamieszkałej przez Ajnów, Niwhów i Ultów (Oroków). Efektem tych ponad etnicznych spotkań jest mieszanka stylów i wpływów uniemożliwiająca często jednoznaczną identyfikację przynależności kulturowej poszczególnych przedmiotów. Znajdująca się w zbiorach MEK składana łyżka (łyżka podróżna) jest przykładem opisanego powyżej procesu.*
* Opracowano na postawie informacji pozyskanych od dr Ludmiły I. Missonowej z Instytutu Etnologii i Antropologii RAN w Moskwie, podczas wizyty studyjnej w MEK w 2019 roku.
KOLEKCJA
Łyżka pochodzi z kolekcji Cecylii Chrzanowskiej (1861–18.12.1918), córki Polaka i Gruzinki. Cecylia spędziła dzieciństwo i młodość w Tyflisie (obecne Tbilisi), gdzie poznała też generała Pawła Chrzanowskiego (1864–1914), za którego wyszła za mąż. Przez wiele lat towarzyszyła mężowi w podróżach służbowych po Imperium Rosyjskim, na dłużej przebywali m. in. w Kraju Zakaspijskim, Taszkiencie, Władywostoku oraz prywatnych (odbyli razem kilka podróży do Włoch). Najprawdopodobniej wówczas zrodziła się w niej pasja kolekcjonerska, której efektem było zgromadzenie na przestrzeni kilku dziesięcioleci unikatowej kolekcji łyżek. Po odejściu męża ze służby w armii rosyjskiej, Chrzanowscy na stałe osiedli w Warszawie. Jak się wydaje, Cecylia nadal zbierała łyżki, gdyż w kolekcji znalazło się też wiele łyżek z różnych regionów Polski. U progu odzyskania niepodległości, po śmierci męża, liczącą ponad 900 obiektów unikatową kolekcję pozyskało w 1917 roku krakowskie Muzeum Etnograficzne. W liczbie tej znalazło się ponad 500 łyżek z terenów pozaeuropejskich, w tym około 60 z obszarów Syberii i Dalekiego Wschodu.
LITERATURA
Niezwykle rzadki, unikatowy typ składanej łyżki (podróżnej?), ozdobionej miniaturową rzeźbą niedźwiedzia na spodniej stronie trzonka. Łyżka posiada dekoracje w postaci zdobień rytych na trzonku, które charakterystyczne są dla Ajnu (Ajnów). Pomiędzy Ajnami, Ultami (Orokami) oraz Niwhami istniał obyczaj wspólnego świętowania cyklicznego, dorocznego tzw. święta niedźwiedzia – zwierzęcia darzonego kultem i zajmującego szczególne miejsce w mitologii (religii) Ajnów. Ta z kolei opierała się przede wszystkim na kulcie przyrody i żywiołów: ognia, słońca, wiatru i niektórych zwierząt. Wśród tych ostatnich szczególne, uprzywilejowane miejsce zajmował niedźwiedź. Z jednej strony, zwierzę to dostarczało Ajnom pożywienia (mięsa) i ubioru (skór), z drugiej – otaczano je nabożnym kultem. Było dla Ajnów kamui, czyli bóstwem (po japońsku: kami). Niedźwiedź-kamui, przychodził do Ajnów, by im pomóc, a Ajnowie postępując wg swych wierzeń, odsyłali niedźwiadka do nieba, by mógł on tam mieszkać i żyć tak, jak żyją Ajnowie. W praktyce oznaczało to powtarzany cyklicznie rytualny ubój młodego zwierzęcia.
Z czasem, „święto niedźwiedzia” stało się najbardziej okazałą formą religijno-obyczajową, a jednocześnie rodzajem uroczystego festynu. Wówczas też dochodziło do wędrówki rzeczy – wymiany samych przedmiotów, jak i zapożyczeń lub przejmowania motywów zdobniczych (pomiędzy w/w grupami narodowościowymi/etnicznymi). Taki stan rzeczy charakterystyczny był wyłącznie dla społeczności Sachalinu, zwłaszcza zaś jego centralnej i południowej części zamieszkałej przez Ajnów, Niwhów i Ultów (Oroków). Efektem tych ponad etnicznych spotkań jest mieszanka stylów i wpływów uniemożliwiająca często jednoznaczną identyfikację przynależności kulturowej poszczególnych przedmiotów. Znajdująca się w zbiorach MEK składana łyżka (łyżka podróżna) jest przykładem opisanego powyżej procesu.*
* Opracowano na postawie informacji pozyskanych od dr Ludmiły I. Missonowej z Instytutu Etnologii i Antropologii RAN w Moskwie, podczas wizyty studyjnej w MEK w 2019 roku.
KOLEKCJA
Łyżka pochodzi z kolekcji Cecylii Chrzanowskiej (1861–18.12.1918), córki Polaka i Gruzinki. Cecylia spędziła dzieciństwo i młodość w Tyflisie (obecne Tbilisi), gdzie poznała też generała Pawła Chrzanowskiego (1864–1914), za którego wyszła za mąż. Przez wiele lat towarzyszyła mężowi w podróżach służbowych po Imperium Rosyjskim, na dłużej przebywali m. in. w Kraju Zakaspijskim, Taszkiencie, Władywostoku oraz prywatnych (odbyli razem kilka podróży do Włoch). Najprawdopodobniej wówczas zrodziła się w niej pasja kolekcjonerska, której efektem było zgromadzenie na przestrzeni kilku dziesięcioleci unikatowej kolekcji łyżek. Po odejściu męża ze służby w armii rosyjskiej, Chrzanowscy na stałe osiedli w Warszawie. Jak się wydaje, Cecylia nadal zbierała łyżki, gdyż w kolekcji znalazło się też wiele łyżek z różnych regionów Polski. U progu odzyskania niepodległości, po śmierci męża, liczącą ponad 900 obiektów unikatową kolekcję pozyskało w 1917 roku krakowskie Muzeum Etnograficzne. W liczbie tej znalazło się ponad 500 łyżek z terenów pozaeuropejskich, w tym około 60 z obszarów Syberii i Dalekiego Wschodu.
LITERATURA
- XIV Rocznik MEK, Zbiory Pozaeuropejskie, Kraków 1998
- https://etnomuzeum.eu/syberia/darczynca/cecylia-chrzanowska
- https://pisarze.pl/2018/05/28/mikolaj-melanowicz-swieto-ajnow-przypomnienie-sprzed-polwiecza-4/
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Pawe%C5%82_Chrzanowski
