Duże lusterko szafkowe w ozdobnej oprawie z wytłaczanej blachy to jeden z symbolicznych darów dla panny młodej z Heratu w Afganistanie, który otrzymuje zanim opuści dom rodzinny, by udać się do domu swego męża.
To prostokątne, zamykane dwudrzwiowo lusterko jest bogato zdobione w pełne symbolicznych znaczeń wzory wytłaczane w blasze i barwnie lakierowane. W arabeskowym obramieniu, zakrywające lustro dwuskrzydłowe drzwi zawierają wytłaczane nisze mihrabu (ślepe arkady z niszami modlitewnymi) dekoracyjnie zamknięte od góry i ozdobione motywami roślinnymi.
W górnych częściach nisz przedstawione są tzw. motywy mówiących drzew w kształcie palmet z arabeską, które łączone są z postacią ludzką. W dolnych częściach nisz znajdują się przedstawienia cyprysów. Te zimozielone drzewa uważane są w Iranie za symbol młodości i życia. Smukła sylwetka cyprysu symbolicznie przedstawia kobietę w czadorze. Często są one motywami tzw. kobierców ogrodowych, przypominających koraniczne rajskie ogrody. Ich płaszczyzna podzielona jest na pewną liczbę prostokątnych pól z kwiatami, a całość poprzecinana na krzyż szerszymi pasami – jakby kanałami nawadniającymi. Zdobienie na lusterku przypomina właśnie taki ogród. W górnych rogach arabeskowego obramienia znajdują się motywy słońca. Z głęboką wymową symboliczną związaną ze słońcem związany jest znak swastyki ukazany po wewnętrznej stronie obramienia lustra, w górnych rogach. Swastyka to starożytny symbol, który zanim stał się symbolem zagłady, używany był (i jest nadal) w wielu kulturach Wschodu. Jego złożona nazwa wywodzi się od słów sanskryckich: „su” – dobro/y i „asti” – być, co oznacza pomyślność, dobrobyt. Symbol ten często łączony jest ze Słońcem i cyklem słonecznym; jego ramiona mogą również reprezentować cztery pory roku. To symbol transformacji, nieskończonych etapów statusu, cyklicznej wieczności i jako taki przejął ważne odniesienia w różnych religiach i filozofiach.
Lustro panny młodej wraz ze wszystkimi przedstawionymi znakami ma symbolicznie zapewnić dziewczynie szczęście, dobrobyt i pomyślność, a także być pomocne w dbaniu o urodę. Piękno jest atrybutem kobiecym – uważa się, że każda muzułmanka jest manifestacją boskiego piękna. Kiedy muzułmanin widzi piękną twarz kobiety, to rozważa piękno Boga. Jak słynny hadis mówi: "Bóg jest piękny i kocha piękno" (Bukhari). Jednak mimo tych literackich porównań, zawartych w hadisach (przypowieści Mahometa) autorstwa słynnego muzułmańskiego uczonego Al-Bukhariego, życie kobiety muzułmańskiej, w przeważającej części uzależnione od mężczyzn, nie jest tak piękne.
W Afganistanie, kraju jednorodnym wyznaniowo, ale o wielkim zróżnicowaniu etnicznym i silnie zakorzenionych tradycjach plemiennych, istnieją również różne tradycje dotyczące małżeństwa. Największy wpływ na ogólne normy i zachowania społeczne wywarła największa grupa etniczna – Pasztuni, których kodeks postępowania pasztunwali został w większości przejęty również przez inne grupy. Pasztuni wciąż zachowali tradycyjny endogamiczny wewnątrz-społeczny system, gdzie większość preferowanych kandydatów do małżeństwa to najbliżsi kuzyni – córka brata ojca lub syn brata ojca, podyktowane zachowaniem majątku w rodzinie oraz wzmocnieniem więzi rodzinnych. Patriarchalna rodzina pasztuńska, szczególnie w wiejskich rejonach, zachowała się w swojej rozszerzonej wersji; mąż i żona, żonaci synowie ze swoimi żonami i dziećmi, niezamężne córki. W takiej patriarchalnej rodzinie i społecznościach prywatność rodziny, szczególnie jej żeńskiej części oraz honor są najważniejsze dla Pasztuna. Reputacja rodzin opiera się na kobietach, od których oczekuje się, że będą bardzo skromne, będą skrywać swoją twarz przed obcymi i będą posłusznie wypełniać swoje, wyznaczone przez tradycję, role. Mężczyźni zaś mają dbać o honor rodziny i nie dopuścić, by kobieta splamiła ród np. wychodząc sama na zewnątrz czy spotykając się bądź uciekając z chłopakiem, bo to okrywa hańbą całą rozszerzoną rodzinę, a niekiedy całe plemię.
Małżeństwo w Afganistanie ma ogromne znaczenie. Afgańczycy mówią, że bez małżeństwa życie i wiara są niepełne. Dlatego niewiele jest osób niezamężnych czy nieżonatych. Chociaż w różnych grupach etnicznych tradycje dotyczące porozumień o małżeństwie mogą występować różnice lokalne, to niezależnie od grupy pokrewieństwa, pochodzenia etnicznego i regionu geograficznego, większość małżeństw w Afganistanie jest aranżowana. Porozumienia i umowy są zawierane przez rodziny, bo małżeństwo w społecznościach afgańskich nie jest indywidualną sprawą, ale sprawą całej rodziny. Jest rodzajem kontraktu ekonomicznego uzgodnionego i zawartego pomiędzy dwiema rodzinami. Zgodnie z tradycją umowy małżeńskie mogą być zawierane nawet pomiędzy dziećmi. Jednak na ogół dziewczynki wydawane są za mąż w przedziale wiekowym 15-17 lat, a niekiedy i młodsze, a mężczyzna żeni się po raz pierwszy w przedziale wiekowym 15-30 lat, ale najwięcej małżeństw jest zawieranych w wieku ok. 20 lat.
Aranżowane małżeństwa afgańskie poprzedza wiele zwyczajowych uroczystości i umów, wśród których do najważniejszych należą specjalna, z góry ustalona kwota gotówki lub majątku przekazana rodzinie panny młodej przez rodzinę pana młodego w celu uzyskania wyłącznych praw do panny młodej oraz tzw. mahr – obowiązkowa suma pieniędzy (może to być też np. kawałek ziemi, domu, ogród, złoto lub srebro) obiecana przez pana młodego dla narzeczonej, która ma być wypłacona w momencie zawarcia małżeństwa. Jest to jednocześnie „ubezpieczenie” dla kobiety, która np. w wypadku rozwodu może zażądać zwrotu tego majątku (w praktyce jednak nie jest zawsze się to udaje).
Posag, w skład którego wchodzi również opisywane lusterko, jest darem przekazywanym pannie młodej przez jej rodzinę i nie jest obowiązkowy. Na ogół zawiera ubrania, biżuterię i przedmioty domowego użytku, obowiązkowo zaś poduszki, koce, maty, dywany.
Bibliografia:
Afganistan: marriage. Report; LandInfo 2011, Oslo
Afgan Women. A Gide to Understanding an Afghan Women’s Role in her Society; Defence Critical Language and Culture Program, Maureen and Mike Mansfield Center at the University of Montana, 2012
Beata Biedrońska, Leksykon sztuki kobierniczej; Kraków 1999
Hafizullah Emadi, Culture and Customs of Afghanistan; Greenwood Publishing Group, 2005
Nancy Lindisfarne, Nancy Tapper, Bartered Brides: Politics, Gender and Marriage in an Afghan Tribal Society. Cambridge Studies in Social and Cultural Anthropology, Tom 74 z University of Cambridge Orient,Tom 74 z University of Cambridge Oriental Publications; Cambridge University Press, 1991
Nabi Midaq, Afghanistan: Political Frailty and External Interference. Routledge Studies in Middle Eastern History; Routledge, 2006
Ken Taylor, Victoria Williams, Etiquette and Taboos around the World: A Geographic Encyclopedia of Social and Cultural Customs; ABC-CLIO, 2017
Lutz Rzehak, Doing Pashto: Pashtunwali as ideal of honourable behaviour and tribal life among the Pashtuns; Afghanistan Analysts Network 2011
Veronica Doubleday, Three Women of Herat: A Memoir of Life, Love and Friendship in Afghanistan; Tauris Parke Paperbacks, 2006
John Andrew Morrow, Islamic Images and Ideas: Essays on Sacred Symbolism; McFarland, 2013
Sayyid Sattar Langary, Women from Afghanistan in Diaspora: Their Stories of Adversity, Freedom, and Success; Author House, 2010
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
