Para lalek przedstawiająca mężczyznę i kobietę w tradycyjnych strojach arabskich z Palestyny. Lalki wykonane zostały w 1943 lub 1944 roku, przez uczennice-adeptki Szkoły Młodych Ochotniczek*. Choć znamy czas, miejsce i „formację” zajęć, w ramach których powstały, to nie znamy jednak personaliów osoby, która je wykonała. Ktokolwiek był ich wykonawcą, na uwagę zasługuje wierne, precyzyjne odtworzenie elementów strojów, w które lalki zostały odziane. Arabka ubrana jest w chustę, suknię (tob), pas, obszerne, pozbawione rękawów okrycie wierzchnie z grubej wełny (aba, abaja), Arab odziany jest w pasiasty, długi chałat (kumbaz) oraz długi, brązowy kaftan (galabija, dżellaba), na głowę zaś ma zarzuconą chustę (ghutra), lecz bez sznura (igal, igaal). Ponadto lalka ukazująca kobietę ma na głowie umieszczony kosz wypełniony owocami. Modelami strojów ubrano lalki, których „szkielet” tworzy wygięty drut obłożony pakułami obszytymi jasną tkaniną. Choć obydwie lalki są autonomicznymi obiektami, to ewidentnie tworzą parę.
Nie znamy ani powodu, ani celu wykonania tych dwóch lalek. Być może, jak i inne przedmioty z posiadanej kolekcji (np. mały osiołek), były krawieckimi „wprawkami” dziewcząt, które jako uczennice-adeptki Szkoły Młodych Ochotniczek, szkoliły się w praktycznych umiejętnościach/przyszłym zawodzie. Równie dobrze mogły być uszyte prywatnie, jako prezent, pamiątka lub rozmyślnie wykonane modele na potrzeby zbiorów Muzeum Polowego Brygady Strzelców Karpackich**. Niezależnie od rzeczywistej przyczyny ich powstania, są doskonałym przykładem rzemiosła, w którym z detaliczną dokładnością uchwycono obraz otaczającego je świata. Z dzisiejszej perspektywy obiekty te są czymś więcej niż tylko – niewątpliwie ciekawą – parą lalek/modeli. Niosą ze sobą cząstkę niemal zapomnianej historii kilkuset ochotniczek – polskich dziewcząt, które znalazły się na Bliskim Wschodzie w latach II Wojny Światowej.
W Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie, znajduje się licząca blisko 200 obiektów kolekcja zebrana w trakcie II Wojny Światowej przez żołnierzy Brygady Strzelców Karpackich w Egipcie, na Bliskim Wschodzie i w Iranie, a po 1945 roku, także w kilku krajach tzw. Czarnej Afryki. Historia tej samodzielnej jednostki Polskich Sił Zbrojnych, jak i historia powstania kolekcji, którą muzeum zawdzięcza jej byłym żołnierzom, same w sobie nadają się na odrębną, niezwykle barwną i ciekawą opowieść. Zanim trafiły do krakowskiego muzeum, ich droga wiodła przez Azję, Afrykę i Londyn, skąd w – niełatwym dla tego typu kontaktów czasie – trafiły do Polski partiami, w 1958 i 1959 roku.
W przekazaniu kolekcji żołnierzy polskich z Londynu do Muzeum Etnograficznego w Krakowie pośredniczyły Muzeum Narodowe i Muzeum Wojska Polskiego z Warszawy. W korespondencji pomiędzy ówczesnym dyrektorem Muzeum Etnograficznego, prof. Tadeuszem Sewerynem a Instytutem Historycznym im. Gen. Władysława Sikorskiego w Londynie, jak i w późniejszej dokumentacji muzealnej, całość pozyskanych muzealiów określono jako Dar Instytutu im. Gen. Władysława Sikorskiego. W sumie, po dokonaniu spisów inwentaryzacyjnych, do Muzeum Etnograficznego dotarło 199 eksponatów.
Wśród nich znalazły się m. in. 34 przedmioty pochodzące z Iranu, Iraku i Palestyny. Były to przede wszystkim elementy tradycyjnych strojów arabskich, instrumenty, zabawki oraz kilka przykładów rzemiosła artystycznego, które zostały zebrane w 1943 i 1944 roku przez Jakuba Hoffmana, Jana Domańskiego i Kazimierza Ryzińskiego. Obiekty te gromadzono – i to wydaje się szczególnie ważne – dla potrzeb Muzeum Polowego Brygady Strzelców Karpackich.
_____________
*Z końcem 1941 roku, Józef Stalin zezwolił na ewakuację z ZSRR 25 tys. polskich żołnierzy. Na przełomie marca i kwietnia 1942 roku 24 tys. wojska oraz około 10 tys. cywilów, w tym 3 tys. polskich dzieci, opuściło tereny Związku Radzieckiego. W tym czasie Wielka Brytania była zainteresowana pomocą wojska polskiego w utrzymaniu kontroli nad Irakiem ze względu na konieczność ochrony pól naftowych, szybów i rafinerii – jedynego źródła zaopatrzenia w paliwo jej sił zbrojnych w Afryce Północnej. Wśród ewakuowanych dzieci i młodzieży część stanowiły tzw. junaczki z dawnych szkół polskich na terenie ZSRR. Po przybyciu do Iranu nastąpiła reorganizacja szkoły: wydzielono jako grupę „A” starsze roczniki – łącznie 309 uczennic – skierowaną do Palestyny i tworzącą Szkołę Młodszych Ochotniczek oraz grupę „B” obejmującą młodsze dziewczynki, które w liczbie 245 znalazły się w szkole cywilnej. Nad tą drugą grupą opiekę przejęła Delegatura Ministerstwa Oświaty, sama zaś szkoła znalazła swą siedzibę w Isfahanie. W listopadzie 1942 roku rozkazem Dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie, Szkołę Junaczek przemianowano na Szkołę Młodszych Ochotniczek, a następnie podporządkowano ją organizacyjnie Dowództwu Szkół Junackich i Młodszych Ochotniczek. Szkoła miała charakter wojskowy, jej uczennice zobowiązane były do przeszkolenia wojskowego, znały musztrę i posiadały umundurowanie, jak ochotniczki z Pomocniczej Służby Kobiet. W latach 1942–1944, po „wędrówce” przez terytoria obecnego Iranu, Iraku i Jordanii, SMO znalazła siedzibę w ówczesnej Palestynie. I tam, w ciągu jednego roku zmieniała czterokrotnie swoją lokalizację, by ostatecznie znaleźć stałe miejsce w Nazarecie. Tam też stacjonowała aż do czasu jej translokacji do Anglii w 1947 roku.
** Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (SBSK) została oficjalnie utworzona na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza, gen. Władysława Sikorskiego wydanego w dniu 12 kwietnia 1940 roku, informującego o sformowaniu Brygady Strzelców Karpackich w Syrii. Na dowódcę brygady wyznaczony został płk. dypl. Stanisław Kopański. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 roku, Brygada przeszła na teren Palestyny znajdującej się wówczas pod kontrolą Brytyjczyków. Z początkiem 1941 roku SBSK została zreorganizowana według założeń brytyjskich, otrzymując wówczas stosowaną później nazwę Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (ang. Polish Independent Brigade Group). Od sierpnia do grudnia 1941 roku SBSK walczyła – odnosząc liczne zwycięstwa – w bitwie pod Tobrukiem (Libia, Afryka Płn.). Następnie, aż do marca 1942 roku, walczyła w Cyrenajce (Libia), skąd została wycofana z frontu do Palestyny i tam rozformowana. Na bazie oddziałów SBSK powstała 3 Dywizja Strzelców Karpackich, włączona w skład Armii Polskiej na Wschodzie. Z kolei na bazie tej formacji, powstał 2 Korpus Polski pod dowództwem gen. Władysława Andersa, który wsławił się m.in. udziałem w Bitwie o Monte Cassino.
Opracował: Jacek Kukuczka
Wybrana bibliografia:
- Mały Słownik Kultury Świata Arabskiego, red. prof. J. Bielawski, Warszawa 1971
- Czapski Józef, Na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1990
- Radomska Maria, W 65. rocznicę rozkazu gen. Władysława Andersa o utworzeniu Szkół Junaczek i Junaków w ZSRR (za: http://zeslaniec.pl/32/Radomska_w_65_rocznice.pdf)
- Materiały ze Związku Szkół Młodszych Ochotniczek / S.M.O. Polish School (Nazareth) Association
