Krzyż procesyjny związany z tradycyjną obrzędowością Hucułów, grupy etnograficznej w Karpatach Wschodnich, prezentuje unikalne walory artystyczne i ikonograficzne: ramiona zakończone trójliściem i promieniami, pionowa belka u dołu przechodzi w okrągłe zgrubienie, dalej zwęża się w drążek do noszenia.
Na przedniej stronie, na wysokości spojenia belek zawieszona pełnoplastyczna figura Chrystusa w koronie cierniowej w kształcie wieńca, na biodrach białe perizonium z węzłem na prawym boku, odwrotna strona węzła ciemnoniebieska. Twarz Chrystusa pociągła, karnacja blada z akcentami ultramaryny i zieleni, oczy zamknięte, brwi i wąsy podkreślone polichromią, włosy ciemnobrązowe do ramion. Na całym ciele liczne czerwone smugi krwi. Krzyż złocony, obrys obustronnie zdobiony płaskorzeźbionym szlakiem z rytmicznym motywem czworokątów. Na trójliściach i nad spojeniem belek rzeźbione anioły jako putta z płaskimi różowymi twarzami, ciemnobrązowymi włosami, stylizowanymi złotymi skrzydłami. W szczycie krzyża ciemne pole polichromii z niezachowanym napisem, prawdopodobnie titulusem (pierwszymi literami wyrażenia "Jezus Nazarejczyk Król Judei" w wersji łacińskiej albo cyrylicą).
Na drugiej stronie krzyża malowidło z wertykalnie ujętym wizerunkiem Chrystusa podczas chrztu w Jordanie, który stoi z białą przepaską na biodrach, ręce ma skrzyżowane na piersi, u stóp zamarkowana woda. Ciało Chrystusa utrzymane w kolorze rozbielonego ugru, włosy ciemne. Na szczycie pionowej belki namalowany Duch Święty jako biała gołębica wśród chmur w kolorze rozbielonej ultramaryny. Z lewej strony na zakończeniu ramienia krzyża także namalowana postać św. Jana ujęta do połowy ciała, z krzyżem w lewej ręce i naczyniem w prawej, w szacie koloru zielonego i czerwonym płaszczu. Z prawej strony anioł z jasną chustą w rękach, ubrany w cynobrową szatę, włosy ma w kolorze umbry. Na trójliściu u dołu zatarty napis cyrylicą, gdzie prawdopodobnie datowanie 1823.
Kultura mieszkańców Huculszczyzny cieszyła się od drugiej połowy XIX wieku dużym zainteresowaniem ludoznawców, pisarzy i malarzy. Oskar Kolberg jako jeden z pierwszych etnografów pisał o Hucułach w tomie Pokucie (1882). W literaturze pięknej obraz folkloru, dziejów i życia codziennego tej części Karpat Wschodnich pozostawił Stanisław Vincenz w powieściach z cyklu Na wysokiej połoninie. W kolekcjach wielu muzeów znajdują się obrazy malarzy portretujących Hucułów i Hucułki w barwnych strojach ludowych. Jednym z nich jest dzieło Fryderyka Pautcha Pogrzeb huculski (Muzeum Narodowe w Krakowie) – mężczyzna idący na przedzie widocznego na obrazie konduktu niesie krzyż procesyjny podobny do tego z kolekcji MEK.
Krzyż został przekazany do kolekcji Muzeum w 1920 roku przez pochodzącą z Lwowa Helenę Dąbczańską (1863-1956), która większość życia spędziła na podróżowaniu po kraju i Europie, odwiedzając antykwariaty i kupując interesujące ją przedmioty do kolekcji. Zbierała dzieła sztuki i przedmioty rzemiosła artystycznego, książki i starodruki. W swoim mieszkaniu stworzyła prywatne muzeum. Na przełomie XIX i XX wieku obudziła się w niej pasja ludoznawcza i zaczęła kolekcjonować „huculiana”. Gdy powstało Muzeum Etnograficzne w Krakowie, zbiór liczący ponad czterysta eksponatów (ceramika, strój ludowy, biżuteria i sztuka sakralna) został przekazany przez nią w darze. Dzięki temu MEK posiada obecnie najcenniejszą w Polsce kolekcję związaną z tradycyjną kulturą ludową Huculszczyzny.
Opracował Grzegorz Graff.
Literatura:
Derevjana skulptura Galicziny XVII-XIX st. (red. Jurij Jurkevicz), Lviv 2010, zob. s. 56-74 przykłady krzyży i figur Chrystusa.
Aleksandra Jacher-Tyszkowa, Zbiory Muzeum Etnograficznego w Krakowie, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. 2, 1967, s. 217.
Grzegorz Graff, Huculska kolekcja Heleny Dąbczańskiej w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, (w:) Huculszczyzna, jej kultura i badacze. Międzynarodowa konferencja w ramach Festiwalu Huculskiego 2006 „Za głosem trembity”, red. J.Stęszewski, J.Cząstka-Klapyta, Kraków 2008, s. 127-136.
Włodzimierz Szuchiewicz, Huculszczyna, Lwów 1904, zob. tenże, Huculszczyzna, Lwów 1902, t. 1. rozdz. "Rzeźbiarstwo", s. 346-373.
