Koszula „żałobna”

Żałoba przywołuje narracje o utracie bliskiej osoby, towarzyszących emocjach, najczęściej smutku, ale także o kulturowych nakazach i zakazach. Może mieć charakter narodowy po śmierci ważnych dla kraju postaci, a czarny strój żałobny może stać się znakiem sprzeciwu wobec wrogiej władzy (np. czarne suknie kobiet podczas Powstania Styczniowego w 1863 r.). Opowieści o żałobie mogą być również pretekstem do ukazania kulturowego znaczenia ubioru  w podkreślaniu ważnych momentów w życiu jednostki i społeczeństwa.

Potocznie żałobę wiąże się jednoznacznie z czarną barwą symbolizującą smutek, ale także mrokiem podziemnego świata i śmiercią. Wszelkie zewnętrzne manifestacje żałoby odnoszą się zatem do czarnego ubrania lub dodatków w tym kolorze (np. doczepiona w widocznym miejscu czarna wstążeczka czy czarna opaska na ramieniu). Henryk Biegeleisen w swojej książce Śmierć w obrzędach i zwyczajach ludu polskiego z 1930 r. przytacza jeszcze inne znaczenie czarnego koloru ubiorów żałobników: „noszenie czarnych szat na znak żałoby po zmarłych - dziś najbardziej rozpowszechniony zwyczaj - wywodzi się z wyobrażenia, właściwego pierwotnym społeczeństwom, że kolor czarny jest środkiem obrony przed zły duchem zmarłego i demonem śmierci (…) czarny strój, miał pierwotnie na celu pozostałych przy życiu czynić niewidzialnymi, ukryć ich przed napadami umarłego, albo sprawić, żeby przebranych nie poznał zły, mściwy duch nieboszczyka” (Biegeleisen 2017).

Jednakże, co warte podkreślenia nie wszyscy, ze względu na ekonomiczne zróżnicowanie społeczeństwa, mogli sobie pozwolić na specjalnie szyte czarne ubiory żałobne. W Encyklopedii staropolskiej pod hasłem „żałoba” przeczytamy opisy pogrzebów królów i innych znanych postaci, na przykład: „Po śmierci króla Olbrachta, jego brat wówczas królewicz Zygmunt (później I) miał mieć zabarwione na czarno trzy czapki, uszyto trzy nowe koszule żałobne, do których dodano czarne tkanki. Przygotowano żałobną długą szatę dzianą” (Bruckner 1939). Zgoła inna sytuacja panowała na wsiach, zwłaszcza biedniejszych, gdzie jeszcze w XX wieku nie noszono specjalnych ubiorów, a żałobę manifestowano głównie zachowaniem, m.in. unikając zabaw i przyjemności. Opisując wieś w kontekście żałoby zwracano uwagę m.in. na biały kolor ubiorów, szytych najczęściej z lnu. Biegeleisen opisuje kobiety, które na pogrzebie w Sandomierskiem ”przyodziewają się od głowy do stóp - zakrywając niekiedy i twarz - w białe, grube i obszerne płachty”, a „żałobę oznacza białe tylko ubranie lniane swego wyrobu”. (Biegeleisen 2017). Niemniej trzeba podkreślić, że płótno lniane było jedną z podstawowych tkanin, z której szyto ubrania na wsi.

Stąd obecne w kolekcji MEK koszule z bielonego płótna lnianego, podpisane jako żałobne, niekoniecznie były używane jako takie w momencie swojego powstania, czyli w latach 20-30 XX w. Informacja o ich funkcji została podana przez sprzedającą obiekty nauczycielkę z Opoczna. Najprawdopodobniej, tego typu informacje uzyskała od osób, od których kupowała rzeczone koszule w latach 70-80 XX w. Mogły uchodzić za „żałobne”, gdyż hafty zdobiące mankiety i przyramki są skromniejsze i mniej kolorowe. Dominują kolory biały i czarny, które kojarzą się z okresem żałoby, ale były także jednymi z najstarszych barw w haftach opoczyńskich. Jak pisze Alicja Woźniak „początkowo dominowały odcienie naturalnych surowców: biel, szarość, biel płótna i nici konopnych czy lnianych, czerń wełny owczej” (Woźniak 2018). Stąd, ze względu na ich stonowaną kolorystykę,  nie wyklucza to możliwości noszenia koszul przez kolejne pokolenia właścicielek właśnie podczas żałoby, a także w okresie Wielkiego Postu i Adwentu.  Z czasem pod wpływem mody miejskiej, także na wsiach zaczęto nosić czarne ubrania na pogrzeb i w okresie żałoby.

Współcześnie coraz częściej odchodzi się od manifestowania żałoby zewnętrznie poprzez ubiór.  Z kolei określenie „ubiór/strój żałobny” przesunęło swoje znaczenie i używane jest m.in. przez firmy pogrzebowe (posiadające w swojej ofercie również garderobę) do określenia odzieży dla zmarłej osoby.