Khussa to tradycyjne obuwie charakterystyczne dla Indii i Pakistanu, który do 1947 roku, kiedy nastąpił podział na dwa oddzielne kraje, stanowił integralną część Indii. Dziedzictwo kulturowe obu tych krajów w dużej mierze jest tożsame i należy je rozpatrywać właśnie w kontekście takiego wspólnego dziedzictwa. Obuwie to, początkowo wyrabiane w Indiach jako całości, ma więc wspólne cechy i rodowód, choć różnie jest nazywane w zależności od miejsca pochodzenia. Przed opisem tego konkretnego rodzaju obuwia należy jednak zwrócić uwagę na znaczenie stóp i obuwia w kulturze Indii jako całości.
Indie mają specyficzną dla swojej kultury etykietę dotyczącą stóp i obuwia. W bogatej indyjskiej literaturze religijnej i romantycznej, a także sztuce znajdziemy wiele odniesień do stóp, wskazujących na ich duże i wyjątkowe znaczenie zarówno religijne, jak i kulturowe.
W życiu religijnym i codziennej etyce społecznej stopa człowieka jest niejednoznaczna i wielowartościowa. W tradycyjnym indyjskim społeczeństwie wierzy się, że stopy są zabezpieczeniem dla całego ciała i stąd mają duże znaczenie. W tym hierarchicznie uporządkowanym społeczeństwie stopy zarówno dosłownie, jak i w przenośni, są najbardziej skromną i pełną czci, a jednocześnie brudną częścią ludzkiego ciała. Poprzez dotykanie stóp starszych osób młodsze pokolenie oddaje im należny szacunek i cześć; stopy nauczycieli religijnych oraz świętych mężów i kobiet czczone są przez ich wyznawców, a stopy bogów przez bhaktów – ich gorliwych czcicieli. Także sprawca prosi ofiarę o przebaczenie dotykając jej stóp.
Starożytna wedyjska symbolika ciała Praczłowieka, Puruszy, który ofiarował siebie, aby pomóc w stworzeniu wszechświata, łączy porządek społeczny z ludzką sylwetką. W wyniku tego kosmogonicznego rytuału ofiarnego powstał świat, wszystkie byty śmiertelne i nieśmiertelne oraz ustalony porządek, w którym ten świat, zjawiska atmosferyczne i bogowie nimi władający są odwzorowaniem Praczłowieka. Z jego ciała powstały cztery główne warstwy społeczne czaturwarna, które odpowiadają, dosłownie i symbolicznie, czterem domenom ludzkiego ciała: głowie, rękom, biodrom/udom i nogom, w tym stopom. Zgodnie z tym podziałem z ust Puruszy narodzili się bramini, czyli kapłani, których zadaniem było pełnienie obowiązków kapłańskich oraz nauczanie; z jego ramion – powstali wojownicy, kszatrijowie, odpowiedzialni za sprawowanie władzy i opiekę nad ludem; z ud powstali wajśjowie, czyli wieśniacy, kupcy i rzemieślnicy, a ze stóp – śudrowie pełniący funkcje służebne wobec wyższych stanów.
Wyrzeźbione wizerunki lub ślady stóp niejednokrotnie zastępujące posągi bóstw, królów czy świętych mężów mogą symbolizować zarówno obecność, jak i nieobecność, formę i jej brak. Wywołują one takie same uczucia i gesty oddania jak sama postać boska lub ludzka. Dotknięcie „boskich stóp” jest równoznaczne z doświadczeniem obecności samego boga i może być nawet głębsze niż zwykle widzenie darśana.
Stopy mają również wyjątkowe znaczenie w indyjskiej miłosnej wyobraźni. Romantyczny nastrój związany ze stopami ukochanej jest częstym motywem miniaturowego malarstwa indyjskiego ukazującego relacje najaka-najika, czyli bohater-bohaterka, którymi często są boski Kriszna i jego ziemska wybranka, Radha. Kochanek podziwia stopy ukochanej, pomalowane delikatnie czerwonym barwnikiem z laki alakta-rasa, jako dowód swojego najwyższego oddania wobec niej i odwrotnie. Stopa kobieca, zadbana i ozdobiona z taką samą starannością, jak przy upiększaniu twarzy, stała się symbolem uczucia i zmysłowego pożądania, odgrywając efektywną rolę w grze miłosnej.
W Ramajanie Walmikiego (ok. II w. p.n.e–II w. n.e) znajdziemy również odniesienie do delikatnych stóp księżniczki Sity, będących jak brylant i cynober, pięknych jak pąki lotosu, nawet po przemierzeniu nierównych dróg na wygnanie do lasu razem ze swym mężem.
Do tej pory hinduskie kobiety przywiązują wielką dbałość o stopy, które są barwione i pokrywane ozdobnymi ornamentami na specjalne okazje. Hindusi tradycyjnie utrzymują stopy w czystości, podobnie jak ręce i nawet dziś w wioskach często pracuje przynajmniej jeden rzemieślnik, który zajmuje się wytwarzaniem różnych szczotek i czyścików do pielęgnacji stóp, wykonanych z kamienia.
Wymownym i silnym znakiem religijnego znaczenia i magicznej mocy odcisków czy malunków stóp bóstw, obecnym do dziś jest powszechna praktyka malowania rangoli (rangawali, kolam, alpana) – specjalnych barwnych wzorów przed bramą świątyń i domów. Te misternie tworzone przez kobiety zgeometryzowane wzory, zawierają niekiedy bogato zdobione stopy paglija bogini fortuny i szczęścia – Lakszmi, szczególnie podczas święta Diwali. Są one formą modlitwy, zaproszenia bogini do domostwa, któremu mają zapewnić ochronę i szczęście oraz dobrobyt.
Reprodukcje stóp bóstw wykonane z różnych materiałów, zarówno drogich jak i tanich służą jako przenośne artykuły wotywne. Wizerunki stóp konkretnego bóstwa mogą zawierać w sobie jego główne atrybuty.
Buty w kulturze indyjskiej
W starożytnej literaturze indyjskiej znajdziemy odniesienia do butów, ale jest niewielka ikonografia poświęcona temu tematowi. W Indiach, jak i w wielu azjatyckich krajach, istnieją określone zwyczaje i normy kulturowe związane z noszeniem obuwia, w których utylitarny i funkcjonalny aspekt obuwia w pewnym stopniu zostaje zastąpiony przez wartość religijną, rytualną, symboliczną lub ceremonialną.
Buty nie są noszone wewnątrz domostw, pałaców czy światyń. Zdejmowanie obuwia przed wejściem do świątyni czy domostwa ma znaczenie religijne; jest charakterystyczne zarówno dla hinduizmu, jak i islamu, i wiąże się z czystością rytualną. Zaś zostawanie obuwia przed przekroczeniem progu domostwa oznacza przejście z przestrzeni zewnętrznej, potencjanie brudnej i niebezpiecznej, do przestrzeni wewnętrznej, czystej, w której znajdują się starsi; jest oznaką szacunku dla nich.
W źródłach buddyjskich i dżinijskich można znaleźć informacje odnoszące się do zasad i przepisów dotyczących życia mnichów, które zabraniały im używania niektórych nieczystych materiałów i wyszukanych rodzajów obuwia.
W dawnych czasach obuwie, choć nie noszone na co dzień, stało się ważną częścią nabożnych i obrzędowych uroczystości. Pięknie wykonane i ozdobione inkrustacjami z prawdziwego złota oraz kamieni szlachetnych obuwie mogło spełniać ceremonialną rolę lub nawet zastępować władcę.
We wspomnianym już wyżej eposie Ramajana, jego legendarny autor Walmiki opisuje sandały króla Ramy jako symbol jego władzy. Mówi, że gdy król Rama – jedna z inkarnacji Wisznu – został podstępnie zesłany do lasu na 14 lat wygnania, a następcą tronu wbrew swojej woli został jego młodszy przyrodni brat, Bharata, to na jego prośbę inkrustowane złotem sandały Ramy reprezentowały go podczas jego nieobecności w stolicy królestwa Kośala – Ajodhji. Wszystkie decyzje wydawane przez jego brata regenta były ogłaszane przed tymi butami.
W buddyjskiej wersji tej samej opowieści znalazł się dodatkowy szczegół, mówiący o tym, że kiedy przed królewskimi butami była ogłaszana decyzja zgodna z wszelkimi prawami, to pozostawały wciąż butami, jeśli natomiast decyzja łamała ustalone prawa, buty rosły w proteście.
Wagę królewskich butów podkreślał fakt, że gdy ten uczestniczył w procesji królewskiej poza stolicą, najpierw szedł sługa, niosący w rękach królewskie buty, jako emblemat władcy. Potwierdza to buddyjska ikonografia, szczególnie w Wielkiej Stupie w Sanczi, datowanej na ok. chrześcijańskiej ery.
Tak więc początkowo buty, szczególnie ozdobne, były przywilejem zarezerwowanym dla króla, zarówno w Indiach, jak i starożytnej Mezopotamii, co potwierdzają wykopaliska archeologiczne zarówno cywilizacji Doliny Indusu (ok. 3500–2000 p.n.e) i wykopaliska w Harappie (Pendżab) i Mohendżodaro (Sindh), obecnie na terenie Pakistanu, z pieczęciami współczesnymi okresowi akkadyjskiemu z czasów rządów króla Sargonu, potwierdzającymi kulturowe połączenia pomiędzy indyjskimi i sumeryjskimi miastami-państwami.
Tradycyjne obuwie skórzane khussa
Khussa, zwane również modżari lub dżutta/dżutti, w zależności od regionu, z którego pochodzą, to tradycyjne charakterystyczne obuwie skórzane, zdobione bogatym haftem, wyrabiane i noszone zarówno w Indiach, jak i Pakistanie. W Indiach słynie z takiego obuwia szczególnie Radżasthan, gdzie zwane są modżari, a w Pakistanie – głównie Pendżab, gdzie nazywane są często pendżabi dżutti lub multani khussa. Buty te są znane i popularne w całym Pakistanie i wyrabiane też w innych częściach kraju, jak północna prowincja Chajber Pasztunkwa (Khyber Pakhtunkhva), czy południowe prowincje Sindh i Beludżystan, co doskonale obrazuje mapa społeczności szewców moczi (Mochi) z 1987 roku (UNESCO).
Uważa się, że buty skórzane do kostki zostały przyniesione do płn. Indii i terenów dzisiejszego Pakistanu z Centralnej Azji, skąd zaczęły przenikać i być noszone także w innych regionach kraju, początkowo tylko przez wojowników i myśliwych. Niektórzy twierdzą, że tradycja używania skóry na obuwie powstała w tym regionie po inwazji Aleksandra Wielkiego. Najprawdopodobniej indyjska arystokracja mogła rozwinąć zamiłowanie do obuwia we wczesnych stuleciach ery chrześcijańskiej, jak wynika z rzeźby tego okresu. Zapewne na powstanie takiego obuwia i różnych jego stylów wpływały lokalne tradycje połączone z wpływami grecko-rzymskimi oraz królestwa Kuszanów (panującego w centralnej Azji i północnych Indiach w l. 78-240 n. e.).
Jednak dopiero pod wpływem panowania Mogołów (XVI–XIX w.) stosowanie różnego rodzaju obuwia, zwłaszcza wśród wyższych warstw, stało się normą. Początkowo stosunkowo proste buty bez zdobień rozwinęły się w dopracowane i wykonywane przez wyspecjalizowanych rzemieślników obuwie. To właśnie z tego okresu pochodzą ozdobne wersje skórzanych modżari/khussa, haftowanych złotem i zdobionych szlachetnymi kamieniami. Dziś tradycyjnie zdobione złotym haftem szychowym khussa są noszone na specjalne okazje, szczególnie podczas ceremonii ślubnych i innych uroczystych okazji.
Charakterystyczne cechy khussa
Najbardziej wyróżniającymi się cechami tradycyjnego butów khussa jest ich specyficzny krój oraz brak rozróżnienia na but prawy i lewy, a także na buty kobiece i męskie. Obuwie było wykonywane na ogół na zmówienie i nie było wtedy problemu z rozmiarem, natomiast w gotowych khussa dobranie odpowiedniego rozmiaru odbywało się po prostu poprzez przymierzanie. Rzucający się w oczy wygląd to krój i budowa. Tradycyjne khussa są całkowicie wykonane ręcznie przez wyspecjalizowanych rzemieślników i składają zasadniczo z 3 części: podeszwy złożonej z kilku wartsw skóry, wierzchniej przedniej części ozdobnie haftowanej i napiętka, które są zszyte grubą nicią bawełnianą.
Rzucający się w oczy wygląd, to charakterystycznie uniesione do góry i zagięte noski wycięte w szpic, z dodatkowymi, niekiedy bardzo długimi i wąskimi końcówkami przypominającymi wąsy, które zachodzą nad dużym palcem na górną część obuwia sięgając aż śródstopia. Zwykle górna część jest wycięta na kształt zaokrąglonej litery M, a napiętki wykonane z oddzielnego kawałka skóry mają trójkątny kształt.
Do dziś wykonuje się zarówno w Indiach, jak i Pakistanie tradycyjne khussa, choć rozwój przemysłu skórzanego i masowa produkcja taniego obuwia jest zagrożeniem dla tego rzemiosła. Jednocześnie należy podkreślić, że jeszcze do lat 90. XX wieku utrzymywał się brak podziału na męskie i kobiece khussa.
Współczesne masowo produkowane pakistańskie khussa można spotkać w różnych stylach i kolorach, produkowane zarówno z myślą o sprzedaży eksportowej, jak i na potrzeby mieszkańców kraju. Takie buty mogą być wykonane z różnych materiałów i ozdobione zgodnie z panującą modą, a nawet według dostarczonego projektu. Najbardziej popularnym sklepem z takim obuwiem jest obecnie sklep khussa w Lahore znany jako Khussa Mehal (Pałac Khussa), który szczyci się tym, że jako pierwszy wprowadził dizajnerskie innowacje do projektowania tego obuwia. Innym wprowadzonym novum jest to, że można tu nabyć khussa, które pokazują charakterystyczny haft z każdej prowincji.
Te różnorodne khussa, określane zazwyczaj poprzez dodanie do nich nazwy miejsca pochodzenia (np. Multani, Bahawalpuri, Wazirabadi, Sindhi khussa, itp.) lub rodzaju materiału czy nazwy własnej, jak w przypadku Salim Szahi khussa – bardzo ozdobnego obuwia z wywiniętymi noskami nazwanego na cześć cesarza Dżahangira – mogolskiego władcy z XVII w., cieszą się dziś popularnością wśród każdej grupy wiekowej i chętnie są noszone przez młodsze pokolenie mieszkańców miast, zarówno do tradycyjnych strojów jak i obcisłych dżinsów. Te bardziej tradycyjne i ozdobne stanowią niemal obowiązkowy element stroju ślubnego pana młodego.
Tradycyjne rzemiosło szewskie: zagrożenia i wyzwania
Obok współczesnych zmodyfikowanych khussa wciąż wyrabiane są ręcznie przez wyspecjalizowanych rzemieślników moczi te klasyczne, choć ich produkcja jest coraz bardziej zagrożona. Przyczyniły się do tego gwałtowne zmiany industrializacyjne i społeczne w Indiach, a po podziale kraju także w Pakistanie. Podobnie jak garncarze czy tkacze, rzemieślnicy zajmujący się obróbką skóry i wyrobem butów stanowili integralną część w hierarchii społeczności w wielu wsiach. Indywidualni szewcy i rodziny szewskie wciąż jeszcze kontynuują wypełnianie zapotrzebowania na dostarczanie obuwia lokalnej społeczności, powielając wzorce społeczne znane od wieków. Jednak poważnym zagrożeniem i wyzwaniem dla tego tradycyjnego rzemiosła, będącego wielowiekowym dziedzictwem kulturowym jest globalizacja i masowość produkcji, które ze względu na niższe koszty i szybszą produkcję dostarczają tańszy towar.
Należy tu zaznaczyć, że wytworzenie jednej pary khussa (dżutti, modżari) wymaga pracy wielu ludzi z różnych społeczności: „czamarów” (chamar), którzy obrabiają surowe skóry, „rangarów” (rangar), którzy je barwią, oraz „moczich” (mochi) – szewców, którzy nabywają wyprawione skórki i wykonują całkowicie ręcznie to tradycyjne obuwie, posługując się przy tym bardzo prostymi narzędziami. Jest to proces żmudny i długotrwały, który rozpoczyna się w garbarni, gdzie surowe skóry są garbowane za pomocą garbników roślinnych, pozyskiwanych z kory drzew akacji nilowej (kikkar lub babool). Praca ta, mimo że potrzebna i służy pozostałym społecznościom, jest nie tylko bardzo ciężka i słabo opłacana, ale ludzie zajmujący się obróbką skóry należą, tak w Indiach, jak i Pakistanie, do najniższych w hierarchii społecznej. Są uważani za pozakastowców, nieczystych i to niezależnie od wyznawanej religii. Ze względu na wykonywany dziedzicznie nieczysty zawód od pokolenia zmuszeni są do mieszkania na obrzeżach społeczności lub w oddzielnych dzielnicach. Nic więc dziwnego, że wielu porzuciło dziś swoje tradycyjne rzemiosło, szukając zajęcia pozwalającego na utrzymanie rodziny; często stając się robotnikami rolnymi bez ziemi. Tylko nielicznym udało się poprawić swój los.
Tym bardziej tradycyjne khussa ze zbiorów Muzeum należy zaliczyć do cennych i wartościowych kulturowo i etnicznie okazów. Należą one do masywnego tradycyjnego obuwia pochodzącego z Beludżystanu, całkowicie wykonanego ręcznie ze skóry bydlęcej. Posiada charakterystyczne cechy dla obuwia wiejskiego noszonego w pł.-zach. przygranicznych prowincjach pakistańskich od Gilgit, aż do Beludżystanu afgańskiego i w prownincji Sindh. Podobnie jak w przypadku ciężkich wiejskich dżutti, podeszwy są tu zrobione z wielu warstw skóry, a ponadto posiadają obcasy również wykonane z wielu warstw skóry, co zapewnia przyczepność i trwałość. Cała wierzchnia część butów pokryta jest pięknym barwnym haftem z motywami geometrycznymi. Tego typu masywne khussa były noszone głównie przez Beludżów, niezależnie od miejsca ich zamieszkania.
Większość khussa jest nadal bardzo popularna na wsi, gdzie szewcy robią buty na zamówienie dla chłopów i rolników, szczególnie terenach na rolniczych środkowego Pakistanu, ale także na półpustynnych terenach Beludżystanu.
Kolekcja
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajduje się oprócz opisywanych masywnych butów khussa jeszcze kilka par delikatniejszych kobiecych khussa zdobionych haftem złotą i srebrną nicią szychową oraz lusterkowym, wyściełane aksamitem lub skórką, haftowane również wewnątrz. Wszystkie pary zostały pochodzą z kolekcji etnografa i badacza kultur Azji – dra Krzysztofa Wolskiego, pozyskane w terenie w l. 60. XX wieku.
Opracowała
Eleonora Tenerowicz
Stopy i obuwie w kulturze indyjskiej
Indie mają specyficzną dla swojej kultury etykietę dotyczącą stóp i obuwia. W bogatej indyjskiej literaturze religijnej i romantycznej, a także sztuce znajdziemy wiele odniesień do stóp, wskazujących na ich duże i wyjątkowe znaczenie zarówno religijne, jak i kulturowe.
W życiu religijnym i codziennej etyce społecznej stopa człowieka jest niejednoznaczna i wielowartościowa. W tradycyjnym indyjskim społeczeństwie wierzy się, że stopy są zabezpieczeniem dla całego ciała i stąd mają duże znaczenie. W tym hierarchicznie uporządkowanym społeczeństwie stopy zarówno dosłownie, jak i w przenośni, są najbardziej skromną i pełną czci, a jednocześnie brudną częścią ludzkiego ciała. Poprzez dotykanie stóp starszych osób młodsze pokolenie oddaje im należny szacunek i cześć; stopy nauczycieli religijnych oraz świętych mężów i kobiet czczone są przez ich wyznawców, a stopy bogów przez bhaktów – ich gorliwych czcicieli. Także sprawca prosi ofiarę o przebaczenie dotykając jej stóp.
Starożytna wedyjska symbolika ciała Praczłowieka, Puruszy, który ofiarował siebie, aby pomóc w stworzeniu wszechświata, łączy porządek społeczny z ludzką sylwetką. W wyniku tego kosmogonicznego rytuału ofiarnego powstał świat, wszystkie byty śmiertelne i nieśmiertelne oraz ustalony porządek, w którym ten świat, zjawiska atmosferyczne i bogowie nimi władający są odwzorowaniem Praczłowieka. Z jego ciała powstały cztery główne warstwy społeczne czaturwarna, które odpowiadają, dosłownie i symbolicznie, czterem domenom ludzkiego ciała: głowie, rękom, biodrom/udom i nogom, w tym stopom. Zgodnie z tym podziałem z ust Puruszy narodzili się bramini, czyli kapłani, których zadaniem było pełnienie obowiązków kapłańskich oraz nauczanie; z jego ramion – powstali wojownicy, kszatrijowie, odpowiedzialni za sprawowanie władzy i opiekę nad ludem; z ud powstali wajśjowie, czyli wieśniacy, kupcy i rzemieślnicy, a ze stóp – śudrowie pełniący funkcje służebne wobec wyższych stanów.
Wyrzeźbione wizerunki lub ślady stóp niejednokrotnie zastępujące posągi bóstw, królów czy świętych mężów mogą symbolizować zarówno obecność, jak i nieobecność, formę i jej brak. Wywołują one takie same uczucia i gesty oddania jak sama postać boska lub ludzka. Dotknięcie „boskich stóp” jest równoznaczne z doświadczeniem obecności samego boga i może być nawet głębsze niż zwykle widzenie darśana.
Stopy mają również wyjątkowe znaczenie w indyjskiej miłosnej wyobraźni. Romantyczny nastrój związany ze stopami ukochanej jest częstym motywem miniaturowego malarstwa indyjskiego ukazującego relacje najaka-najika, czyli bohater-bohaterka, którymi często są boski Kriszna i jego ziemska wybranka, Radha. Kochanek podziwia stopy ukochanej, pomalowane delikatnie czerwonym barwnikiem z laki alakta-rasa, jako dowód swojego najwyższego oddania wobec niej i odwrotnie. Stopa kobieca, zadbana i ozdobiona z taką samą starannością, jak przy upiększaniu twarzy, stała się symbolem uczucia i zmysłowego pożądania, odgrywając efektywną rolę w grze miłosnej.
W Ramajanie Walmikiego (ok. II w. p.n.e–II w. n.e) znajdziemy również odniesienie do delikatnych stóp księżniczki Sity, będących jak brylant i cynober, pięknych jak pąki lotosu, nawet po przemierzeniu nierównych dróg na wygnanie do lasu razem ze swym mężem.
Do tej pory hinduskie kobiety przywiązują wielką dbałość o stopy, które są barwione i pokrywane ozdobnymi ornamentami na specjalne okazje. Hindusi tradycyjnie utrzymują stopy w czystości, podobnie jak ręce i nawet dziś w wioskach często pracuje przynajmniej jeden rzemieślnik, który zajmuje się wytwarzaniem różnych szczotek i czyścików do pielęgnacji stóp, wykonanych z kamienia.
Wymownym i silnym znakiem religijnego znaczenia i magicznej mocy odcisków czy malunków stóp bóstw, obecnym do dziś jest powszechna praktyka malowania rangoli (rangawali, kolam, alpana) – specjalnych barwnych wzorów przed bramą świątyń i domów. Te misternie tworzone przez kobiety zgeometryzowane wzory, zawierają niekiedy bogato zdobione stopy paglija bogini fortuny i szczęścia – Lakszmi, szczególnie podczas święta Diwali. Są one formą modlitwy, zaproszenia bogini do domostwa, któremu mają zapewnić ochronę i szczęście oraz dobrobyt.
Reprodukcje stóp bóstw wykonane z różnych materiałów, zarówno drogich jak i tanich służą jako przenośne artykuły wotywne. Wizerunki stóp konkretnego bóstwa mogą zawierać w sobie jego główne atrybuty.
Buty w kulturze indyjskiej
W starożytnej literaturze indyjskiej znajdziemy odniesienia do butów, ale jest niewielka ikonografia poświęcona temu tematowi. W Indiach, jak i w wielu azjatyckich krajach, istnieją określone zwyczaje i normy kulturowe związane z noszeniem obuwia, w których utylitarny i funkcjonalny aspekt obuwia w pewnym stopniu zostaje zastąpiony przez wartość religijną, rytualną, symboliczną lub ceremonialną. Buty nie są noszone wewnątrz domostw, pałaców czy światyń. Zdejmowanie obuwia przed wejściem do świątyni czy domostwa ma znaczenie religijne; jest charakterystyczne zarówno dla hinduizmu, jak i islamu, i wiąże się z czystością rytualną. Zaś zostawanie obuwia przed przekroczeniem progu domostwa oznacza przejście z przestrzeni zewnętrznej, potencjanie brudnej i niebezpiecznej, do przestrzeni wewnętrznej, czystej, w której znajdują się starsi; jest oznaką szacunku dla nich.
W źródłach buddyjskich i dżinijskich można znaleźć informacje odnoszące się do zasad i przepisów dotyczących życia mnichów, które zabraniały im używania niektórych nieczystych materiałów i wyszukanych rodzajów obuwia.
W dawnych czasach obuwie, choć nie noszone na co dzień, stało się ważną częścią nabożnych i obrzędowych uroczystości. Pięknie wykonane i ozdobione inkrustacjami z prawdziwego złota oraz kamieni szlachetnych obuwie mogło spełniać ceremonialną rolę lub nawet zastępować władcę.
We wspomnianym już wyżej eposie Ramajana, jego legendarny autor Walmiki opisuje sandały króla Ramy jako symbol jego władzy. Mówi, że gdy król Rama – jedna z inkarnacji Wisznu – został podstępnie zesłany do lasu na 14 lat wygnania, a następcą tronu wbrew swojej woli został jego młodszy przyrodni brat, Bharata, to na jego prośbę inkrustowane złotem sandały Ramy reprezentowały go podczas jego nieobecności w stolicy królestwa Kośala – Ajodhji. Wszystkie decyzje wydawane przez jego brata regenta były ogłaszane przed tymi butami.
W buddyjskiej wersji tej samej opowieści znalazł się dodatkowy szczegół, mówiący o tym, że kiedy przed królewskimi butami była ogłaszana decyzja zgodna z wszelkimi prawami, to pozostawały wciąż butami, jeśli natomiast decyzja łamała ustalone prawa, buty rosły w proteście.
Wagę królewskich butów podkreślał fakt, że gdy ten uczestniczył w procesji królewskiej poza stolicą, najpierw szedł sługa, niosący w rękach królewskie buty, jako emblemat władcy. Potwierdza to buddyjska ikonografia, szczególnie w Wielkiej Stupie w Sanczi, datowanej na ok. chrześcijańskiej ery.
Tak więc początkowo buty, szczególnie ozdobne, były przywilejem zarezerwowanym dla króla, zarówno w Indiach, jak i starożytnej Mezopotamii, co potwierdzają wykopaliska archeologiczne zarówno cywilizacji Doliny Indusu (ok. 3500–2000 p.n.e) i wykopaliska w Harappie (Pendżab) i Mohendżodaro (Sindh), obecnie na terenie Pakistanu, z pieczęciami współczesnymi okresowi akkadyjskiemu z czasów rządów króla Sargonu, potwierdzającymi kulturowe połączenia pomiędzy indyjskimi i sumeryjskimi miastami-państwami.
Tradycyjne obuwie skórzane khussa
Khussa, zwane również modżari lub dżutta/dżutti, w zależności od regionu, z którego pochodzą, to tradycyjne charakterystyczne obuwie skórzane, zdobione bogatym haftem, wyrabiane i noszone zarówno w Indiach, jak i Pakistanie. W Indiach słynie z takiego obuwia szczególnie Radżasthan, gdzie zwane są modżari, a w Pakistanie – głównie Pendżab, gdzie nazywane są często pendżabi dżutti lub multani khussa. Buty te są znane i popularne w całym Pakistanie i wyrabiane też w innych częściach kraju, jak północna prowincja Chajber Pasztunkwa (Khyber Pakhtunkhva), czy południowe prowincje Sindh i Beludżystan, co doskonale obrazuje mapa społeczności szewców moczi (Mochi) z 1987 roku (UNESCO). Uważa się, że buty skórzane do kostki zostały przyniesione do płn. Indii i terenów dzisiejszego Pakistanu z Centralnej Azji, skąd zaczęły przenikać i być noszone także w innych regionach kraju, początkowo tylko przez wojowników i myśliwych. Niektórzy twierdzą, że tradycja używania skóry na obuwie powstała w tym regionie po inwazji Aleksandra Wielkiego. Najprawdopodobniej indyjska arystokracja mogła rozwinąć zamiłowanie do obuwia we wczesnych stuleciach ery chrześcijańskiej, jak wynika z rzeźby tego okresu. Zapewne na powstanie takiego obuwia i różnych jego stylów wpływały lokalne tradycje połączone z wpływami grecko-rzymskimi oraz królestwa Kuszanów (panującego w centralnej Azji i północnych Indiach w l. 78-240 n. e.).
Jednak dopiero pod wpływem panowania Mogołów (XVI–XIX w.) stosowanie różnego rodzaju obuwia, zwłaszcza wśród wyższych warstw, stało się normą. Początkowo stosunkowo proste buty bez zdobień rozwinęły się w dopracowane i wykonywane przez wyspecjalizowanych rzemieślników obuwie. To właśnie z tego okresu pochodzą ozdobne wersje skórzanych modżari/khussa, haftowanych złotem i zdobionych szlachetnymi kamieniami. Dziś tradycyjnie zdobione złotym haftem szychowym khussa są noszone na specjalne okazje, szczególnie podczas ceremonii ślubnych i innych uroczystych okazji.
Charakterystyczne cechy khussa
Najbardziej wyróżniającymi się cechami tradycyjnego butów khussa jest ich specyficzny krój oraz brak rozróżnienia na but prawy i lewy, a także na buty kobiece i męskie. Obuwie było wykonywane na ogół na zmówienie i nie było wtedy problemu z rozmiarem, natomiast w gotowych khussa dobranie odpowiedniego rozmiaru odbywało się po prostu poprzez przymierzanie. Rzucający się w oczy wygląd to krój i budowa. Tradycyjne khussa są całkowicie wykonane ręcznie przez wyspecjalizowanych rzemieślników i składają zasadniczo z 3 części: podeszwy złożonej z kilku wartsw skóry, wierzchniej przedniej części ozdobnie haftowanej i napiętka, które są zszyte grubą nicią bawełnianą. Rzucający się w oczy wygląd, to charakterystycznie uniesione do góry i zagięte noski wycięte w szpic, z dodatkowymi, niekiedy bardzo długimi i wąskimi końcówkami przypominającymi wąsy, które zachodzą nad dużym palcem na górną część obuwia sięgając aż śródstopia. Zwykle górna część jest wycięta na kształt zaokrąglonej litery M, a napiętki wykonane z oddzielnego kawałka skóry mają trójkątny kształt.
Do dziś wykonuje się zarówno w Indiach, jak i Pakistanie tradycyjne khussa, choć rozwój przemysłu skórzanego i masowa produkcja taniego obuwia jest zagrożeniem dla tego rzemiosła. Jednocześnie należy podkreślić, że jeszcze do lat 90. XX wieku utrzymywał się brak podziału na męskie i kobiece khussa.
Współczesne masowo produkowane pakistańskie khussa można spotkać w różnych stylach i kolorach, produkowane zarówno z myślą o sprzedaży eksportowej, jak i na potrzeby mieszkańców kraju. Takie buty mogą być wykonane z różnych materiałów i ozdobione zgodnie z panującą modą, a nawet według dostarczonego projektu. Najbardziej popularnym sklepem z takim obuwiem jest obecnie sklep khussa w Lahore znany jako Khussa Mehal (Pałac Khussa), który szczyci się tym, że jako pierwszy wprowadził dizajnerskie innowacje do projektowania tego obuwia. Innym wprowadzonym novum jest to, że można tu nabyć khussa, które pokazują charakterystyczny haft z każdej prowincji.
Te różnorodne khussa, określane zazwyczaj poprzez dodanie do nich nazwy miejsca pochodzenia (np. Multani, Bahawalpuri, Wazirabadi, Sindhi khussa, itp.) lub rodzaju materiału czy nazwy własnej, jak w przypadku Salim Szahi khussa – bardzo ozdobnego obuwia z wywiniętymi noskami nazwanego na cześć cesarza Dżahangira – mogolskiego władcy z XVII w., cieszą się dziś popularnością wśród każdej grupy wiekowej i chętnie są noszone przez młodsze pokolenie mieszkańców miast, zarówno do tradycyjnych strojów jak i obcisłych dżinsów. Te bardziej tradycyjne i ozdobne stanowią niemal obowiązkowy element stroju ślubnego pana młodego.
Tradycyjne rzemiosło szewskie: zagrożenia i wyzwania
Obok współczesnych zmodyfikowanych khussa wciąż wyrabiane są ręcznie przez wyspecjalizowanych rzemieślników moczi te klasyczne, choć ich produkcja jest coraz bardziej zagrożona. Przyczyniły się do tego gwałtowne zmiany industrializacyjne i społeczne w Indiach, a po podziale kraju także w Pakistanie. Podobnie jak garncarze czy tkacze, rzemieślnicy zajmujący się obróbką skóry i wyrobem butów stanowili integralną część w hierarchii społeczności w wielu wsiach. Indywidualni szewcy i rodziny szewskie wciąż jeszcze kontynuują wypełnianie zapotrzebowania na dostarczanie obuwia lokalnej społeczności, powielając wzorce społeczne znane od wieków. Jednak poważnym zagrożeniem i wyzwaniem dla tego tradycyjnego rzemiosła, będącego wielowiekowym dziedzictwem kulturowym jest globalizacja i masowość produkcji, które ze względu na niższe koszty i szybszą produkcję dostarczają tańszy towar. Należy tu zaznaczyć, że wytworzenie jednej pary khussa (dżutti, modżari) wymaga pracy wielu ludzi z różnych społeczności: „czamarów” (chamar), którzy obrabiają surowe skóry, „rangarów” (rangar), którzy je barwią, oraz „moczich” (mochi) – szewców, którzy nabywają wyprawione skórki i wykonują całkowicie ręcznie to tradycyjne obuwie, posługując się przy tym bardzo prostymi narzędziami. Jest to proces żmudny i długotrwały, który rozpoczyna się w garbarni, gdzie surowe skóry są garbowane za pomocą garbników roślinnych, pozyskiwanych z kory drzew akacji nilowej (kikkar lub babool). Praca ta, mimo że potrzebna i służy pozostałym społecznościom, jest nie tylko bardzo ciężka i słabo opłacana, ale ludzie zajmujący się obróbką skóry należą, tak w Indiach, jak i Pakistanie, do najniższych w hierarchii społecznej. Są uważani za pozakastowców, nieczystych i to niezależnie od wyznawanej religii. Ze względu na wykonywany dziedzicznie nieczysty zawód od pokolenia zmuszeni są do mieszkania na obrzeżach społeczności lub w oddzielnych dzielnicach. Nic więc dziwnego, że wielu porzuciło dziś swoje tradycyjne rzemiosło, szukając zajęcia pozwalającego na utrzymanie rodziny; często stając się robotnikami rolnymi bez ziemi. Tylko nielicznym udało się poprawić swój los.
Tym bardziej tradycyjne khussa ze zbiorów Muzeum należy zaliczyć do cennych i wartościowych kulturowo i etnicznie okazów. Należą one do masywnego tradycyjnego obuwia pochodzącego z Beludżystanu, całkowicie wykonanego ręcznie ze skóry bydlęcej. Posiada charakterystyczne cechy dla obuwia wiejskiego noszonego w pł.-zach. przygranicznych prowincjach pakistańskich od Gilgit, aż do Beludżystanu afgańskiego i w prownincji Sindh. Podobnie jak w przypadku ciężkich wiejskich dżutti, podeszwy są tu zrobione z wielu warstw skóry, a ponadto posiadają obcasy również wykonane z wielu warstw skóry, co zapewnia przyczepność i trwałość. Cała wierzchnia część butów pokryta jest pięknym barwnym haftem z motywami geometrycznymi. Tego typu masywne khussa były noszone głównie przez Beludżów, niezależnie od miejsca ich zamieszkania.
Większość khussa jest nadal bardzo popularna na wsi, gdzie szewcy robią buty na zamówienie dla chłopów i rolników, szczególnie terenach na rolniczych środkowego Pakistanu, ale także na półpustynnych terenach Beludżystanu.
Kolekcja
W zbiorach pozaeuropejskich MEK znajduje się oprócz opisywanych masywnych butów khussa jeszcze kilka par delikatniejszych kobiecych khussa zdobionych haftem złotą i srebrną nicią szychową oraz lusterkowym, wyściełane aksamitem lub skórką, haftowane również wewnątrz. Wszystkie pary zostały pochodzą z kolekcji etnografa i badacza kultur Azji – dra Krzysztofa Wolskiego, pozyskane w terenie w l. 60. XX wieku.Opracowała
Eleonora Tenerowicz
Wybrana bibliografia
- Margo DeMello, Feet and Footwear: A Cultural Encyclopedia; Wydawca ABC-CLIO, 2009.
- Manab Chakraborty, Chamar Artisans, N. Delhi 1995, [w:] www.shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/19308/12/12_chapter%203.pdf
- Marie-Josèphe Bossan, The Art of the Shoe; Parkstone International, 2019.
- Jain-Neubauer, J., Feet and Footwear in Indian Culture, Bata Shoe Museum, Maping Publishing, Toronto, Canada 2000.
- Meenu Srivatsava, Neha Sharma, Changing trends in traditionaj Mojari craft; AJHS („Asian Journal of Home Science”), vol. 9, Issue 2; 2014, (555–560); Hind Institute of Science and Technology, Udaipur.
- Chandana Rajput & Harinder, Resurgence – the Boundless Kalakriti of Punjab; IJDR („International Journal of Development Research”), Vol. 6, issue 2, 2016 (February).
- Milaap Patel, Modernity Meets Tradition in Contemporary Pakistani Art, Oct 17, 2016.
- Sandip Sarkar, A Case Study of Footwear Industry in India; [w:] www.ihdindia.org/Formal-and-Informal-Employment/Paper-4-A-Case-Study-of-Footwear-Industry-in-India.pdf.
- N.K. Sharma, Caste, Custom & Faith in Hinduism, Varanasi 1979.
- Dżutti, Mojari & Nagra, [w:] www.utsavpedia.com/attires/put-your-best-foot-forward-in-traditional-indian-juttis/.
- Farhana Altaf Qureshi, Handicrafts of Bahawalpur (South Punjab) Pakistan, „Inernational Journal of Scientific and Research Publications”, Vol. 3, Issue 3. March 2013.
- Indian Footwear Industry, źródło: Indian Retail Report 2008–2009.
- Indian Leather Industry: Perspective and Strategies, „Working Paper Series”, Paper N. 46; Exim Bank India 2015.
- Traditional Craftsmenship and Performing Arts; UNESCO, Pakistan; Serena Buisness Complex, [w:] www.unesco.org.pk
- Ishraqi Designs, Khussa Shoes – Symbol of the Traditional Culture of Sindh, [w:] www.rockingbhootni.com/2014/11/khussa-shoes-mojari-symbol-of-the-traditional-culture-of-sindh/.
- Albertina Nugteren, Bare Feet and Sacred Ground: “Vishnu Was Here”, [w:] „Religions” 2018; t.9 (nr 7), Tilburg University 2018.
- Kudelska Marta, Cenne ludzkie ciało. Ciało jako narzędzie samodoskonalenia w tradycyjnej myśli indyjskiej, „Horyzonty Wychowania”, 2008 (14).
- www.medium.com/@rsajwani/the-mechanics-of-khussa-traditional-leather-shoes-making-6487390f8d33
- www.gulfnews.com/tale-of-the-khussa-1.27574.
- Schmel, F. (2000), Structure of Production Costs in Footwear Manufacture, UNIDO.
- International Council of Tanners, 2000.
- „World Foot Wear”, Vol. 13, No. 3, 1999.
- www.somo.nl/the-leathermen-of-pakistan-story/
- www.houseofpakistan.com/2014/03/khussa-delightful-footwear-created-hand/
