Teatry lalkowe odgrywają w Indiach niezwykle ważną rolę, zwłaszcza w życiu społeczności wiejskich. Do najpopularniejszych form marionetkowych w Radżasthanie należy kathaputli. Złożona nazwa tej formy wywodzi się z sanskrytu i oznacza: katha – opowieść, putli – lalka.
Marionetki teatralne kathaputli animowane są od góry za pomocą sznurków: jeden sznurek łączy głowę i talię, drugi – ręce. Głowa, wyrzeźbiona z odpowiednim nakryciem, w zależności od przedstawianego bohatera, malowana jest farbami olejnymi. Lalki te, poza nielicznymi wyjątkami, nie mają nóg (posiadają je tylko marionetki pokazujące tańce, akrobaci czy zapaśnicy), a ich ręce zrobione są z materiału i wypchane szmatkami.
Ubiór lalek wzorowany jest na narodowym stroju radżpuckim. Mężczyźni ubrani są w szirwani, czyli długi chałat-żakiet lub kamiz – koszulę sięgającą kolan, na którą nałożona jest dżama – rodzaj chałatu. Kobiety natomiast ubrane są w ghagry – spódniczki lub w dżajpuri – perkalowe spodnie noszone pod ghagrą. Głowy lalek męskich zdobią korony lub różnego rodzaju turbany – bardzo charakterystyczne dla Radżasthanu, a kobiecych – welony i korony. Władcy wyobrażani są najczęściej jako rycerze uzbrojeni w tarcze i sztylety wykonane z tektury lub drewna, a ich głowy zdobią korony lub spiczaste hełmy. Zwykli wojownicy noszą na głowach turbany lub niskie czapeczki. Długie i szerokie spódnice lalek pomagają sugerować chód, bieg, siad czy skłony.
W kathaputli często używane są lalki podwójne, ułatwiające grę, np. przypominające budową figurę w karcie do gry czy też lalki o podwójnych twarzach: z jednej strony jest twarz męska, a z drugiej kobieca. Prezentowana tu marionetka przedstawia parę nawab-begum (tytuły stosowane w Indiach północnych w okresie od XVII-XIX w.): nawab to zarządca prowincji, begum – dama z arystokratycznych rodów muzułmańskich (obecnie określenie to jest odpowiednikiem polskiego określenia pani, dama). Para ta może reprezentować również książęcą lub królewską parę – rana-rani.
Po przybyciu trupy teatralnej do wsi aktorzy rozkładają scenę, a publiczność jest przywoływana przy pomocy bębna. Scena tworzy świętą przestrzeń. Składa się z bardzo ozdobnej kurtyny mocowanej na żerdziach, maty i żerdzi bambusowej na lalki. Przedstawienie, które prowadzi narrator kathaputliwala, rozpoczyna się, hymnem pochwalnym na cześć bóstwa patronów. Samo widowisko rozpoczyna „wejście” całego zespołu lalek (złożonego z kilkudziesięciu marionetek), które zaczepione są na bambusowej żerdzi. W trakcie przedstawienia lalki są odczepiane, by po skończonej grze znów powrócić na swoje miejsce. Kathaputliwala przekazuje stany emocjonalne bohaterów za pomocą świszczących modulowanych dźwięków.
Lalki mają dla lalkarzy wymiar święty. Przekazuje się je z pokolenia na pokolenie, a kiedy ich życie sceniczne dobiega końca nie wyrzuca się zużytych lalek. Lalkarze wrzucają je do świętej rzeki i pozwalają odpłynąć. Jednak obecnie coraz więcej lalek produkuje się dla turystów.
Obiekt pozyskany podczas pobytu w Indiach przez oferentkę z Warszawy i w 1981 roku trafił do MEK. Muzeum posiada dość liczną kolekcje marionetek kathaputli, w większości przywiezionych przez badacza kultur Środkowego Wschodu, dr Krzysztofa Wolskiego.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Sampa Ghosh, Utpal Kumar Banerjee, Indian Puppets, Art Pres Ashok Vihar Delhi 2006
Cambridge Guide to Teatre; London
Eleonora Tenerowicz, Teatry Azji, Kraków 1997
