Kalendarze ścienne, reklamowe, biurkowe, książkowe, zdzieraki, na spirali, z listwą, od kominiarza i strażaka, designerskie planery i terminarze rodzinne - aż trudno sobie wyobrazić, że dawniej radzono sobie bez tych papierniczych cudeniek. Jak zatem wyglądało planowanie, kiedy papier był towarem luksusowym, a o cyfrowych aplikacjach z kalendarzem nikomu się jeszcze nie śniło?
Cykl życia na wsi wyznaczały fazy księżyca, wędrówka słońca po niebie, ewentualnie dzwony kościelne. Od XIII do XVIII wieku wśród ludności germańskojęzycznej, zwłaszcza w Skandynawii, popularne były tak zwane kalendarze runiczne, ryte w drewnie lub kamieniu, czasem również w kości zwierzęcej.
Te przedmioty, często przypominające swoim wyglądem deseczkę bądź kij, miały charakter wiecznych kalendarzy, zawsze aktualnych, opartych na cyklicznej koncepcji czasu. Znajomość wyrytych na nich run i symboli pomagała odczytać daty świąt i odpowiednich momentów na przykład na zasiew, zbiory czy strzyżenie owiec.
Prezentowany tutaj obiekt, tak zwany runstav, pochodzi ze Szwecji. Wystrugany jest w kształt kija, na jednym końcu równo ściętego i obitego blaszką, a na drugim zakończonego bursztynową gałką. Kij podzielony jest na dwa półrocza: pierwsze odczytuje się od końcówki do gałki, drugie odwrotnie. Na całej długości kija wyryte są trzy rzędy.
Pierwszy od góry przedstawia 52 sekwencje (tygodnie) pierwszych siedmiu run z najstarszego alfabetu runicznego (futharku), oznaczających dni tygodnia. Aby dowiedzieć się, które runy odpowiadają w danym roku poszczególnym dniom, należało ustalić tak zwaną niedzielną liczbę. Pomagała w tym znajomość 28-letniego cyklu słonecznego (jak w kalendarzu juliańskim).
Aby wskazać daty świąt ruchomych, należało z góry wyznaczyć dni, na które przypadała pełnia księżyca. Służyły temu tak zwane złote liczby, które - podobnie jak niedzielne - były przypisane poszczególnym dziewiętnastu runom odpowiadającym 19-letniemu cyklowi księżycowemu. Na prezentowanym tutaj obiekcie są one wystrugane w drugim rzędzie.
Z kolei w trzecim rzędzie zostały umieszczone symbole dni znacznych (w szw. märkedagar), czyli m.in. świąt kościelnych czy innych ważnych momentów w życiu wsi. Przykładowo Boże Narodzenie mógł symbolizować wielki róg do picia, łódź dzień św. Urszuli, rękawica - św. Kaliksta, podwójny krzyż - Szymona i Judy, kotwica - św. Klemensa, koło - św. Katarzyny, mały krzyżyk - Dzień Zaduszny, korona i lilia – Ofiarowanie Najświętszej Marii Panny, pług - dzień św. Benedykta, gałązka - św. Grzegorza i początek prac wiosennych, klucz - początek oktawy św. Piotra i Pawła, kosa - św. Knuta i początek sianokosów, topór - dzień św. Olafa, a ptak - św. Marka.
Wiedza, jak czytać kalendarze runiczne, była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Wydawano też specjalne poradniki z instrukcjami. Prezentowany tutaj kij runiczny opiera się na wzorze zamieszczonym w publikacji o czytaniu kalendarzy runicznych z 1748 roku „Underwisning Huru man skal förstå och bruka Runstafwen” autorstwa ekonomisty Carla Carlesona i astronoma Mårten Strömera.
Obiekt znajdujący się w zbiorach MEK został przekazany Muzeum Techniczno-Przemysłowemu w Krakowie jako dar w 1896 roku przez Henryka Bukowskiego (1839-1900), powstańca styczniowego i jednego ze współtwórców Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Bukowski po stłumieniu powstania, ukrywając się na statku, przedarł się do Sztokholmu, gdzie założył ceniony do dziś antykwariat. Do końca życia zasilał zbiory muzeów w Krakowie i w Rapperswilu przedmiotami związanymi głównie z kulturą polską.
Po likwidacji Muzeum Techniczno-Przemysłowego jego zbiory trafiły do Muzeum Narodowego w Krakowie, z kolei które część zbiorów etnograficznych przekazało do MEK w 1963 roku. Oprócz kija runicznego przekazano wtedy 27 innych lasek i toporków, głównie z Huculszczyzny, Podhala, Galicji, a także jedną laskę z Japonii, z Cejlonu i dwie z Bośni.
Opracowała: Agnieszka Marczak
Dla zainteresowanych:
Opis (w jęz. szwedzkim) kalendarza runicznego z kolekcji Blekinge Museum w Karlskronie autorstwa Christoffera Sandahla: http://www.blekingemuseum.se/pages/1456
Więcej o czytaniu kalendarzy runicznych (po szwedzku): https://varmlandsmuseum.se/om-tiden-runstavar-solur-och-andra-foremal-ur-samlingarna/ oraz https://digitaltmuseum.se/search/?q=kalenderstav&aq=owner%3F%3A%22S-KPS%22
O Henryku Bukowskim: https://mabpz.org/postaci-mabpz-b/henryk-bukowski
