Tkaniny batikowe, traktowane jako jeden z sześciu działów sztuki wysokiej – priyayi, uważane były za drogę prowadzącą do rozwoju dyscypliny duchowej i studiowane przez jawajską szlachtę. Tradycja ich wytwarzania rozwijała się pod patronatem miejscowych dworów, stąd powstało wiele rodzajów wzorów o odmiennym przeznaczeniu. Każdy region czy ród charakteryzował się własnym, odrębnym stylem i deseniem, a określone motywy zdobnicze należały do kategorii larangan – „zastrzeżone” tylko dla dworu i jego najbliższego otoczenia. Batiki były wyróżnikiem wskazującym rangę i pozycję właściciela. Techniki zdobienia oraz motywy zdobnicze stosowane na dworach jawajskich były naśladowane przez miejscową arystokrację, klasy średnie i ludność wiejską.
Tkaniny pokrywane są skomplikowanym wzorem w dwojaki sposób – przy pomocy specjalnych pisaków, którymi rysuje się wzór rozgrzanym woskiem lub poprzez odbijanie wzoru z metalowych klocków do drukowania. Batiki „rysowane” tulis są znacznie bardziej pracochłonne. Po stworzeniu wzoru, tkanina jest zanurzana w farbie, która barwi niepokryte woskiem partie materiału. Po wysuszeniu rysowana jest kolejna część wzoru i ponawia się farbowanie. Proces ten można wielokrotnie powtarzać. Batiki barwiono naturalnymi farbami, wytwarzanymi z indygo i kory drzew soga, dlatego w ich kolorystyce dominowały ciemne, stonowane odcienie granatu oraz brązu.
Do dziś batiki używane są jako elementy ubioru na formalne okazje. Tradycyjny strój jawajski składa się z prostokątnych i kwadratowych kawałków tkanin różnej wielkości, ściśle owijanych wokół sylwetki, bez potrzeby ich zszywania. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni, noszą jednakowe spódnice, ale dopełnieniem stroju jawajskiego mężczyzny jest kwadratowa chusta odpowiednio drapowana w nakrycie głowy przypominające zawój.
Męskie nakrycia głowy na Jawie można podzielić na dwa rodzaje: iket kepala – chusty wiązane na różne sposoby bezpośrednio na głowie oraz blangkon – formowane wcześniej na kształt i rozmiar głowy, zgodnie ze stylem danego regionu. Męska chusta, pełna symbolicznych wzorów, uważana była za coś więcej niż tylko nakrycie głowy. Wierzono, że oprócz praktycznych funkcji, posiadała również magiczne właściwości ochronne.
Prezentowana chusta męska to iket kepala. Wykonana jest z niemal kwadratowej bawełnianej tkaniny batikowanej, zdobionej na całej powierzchni, z wyjątkiem środkowego kwadratu tengahan, zwanego też lustrem tkaniny modang. Zabarwione na granatowo lustro modang obramowane jest beżowym motywem „języków ognia” oraz bordiurą wypełnioną drobnym wzorkiem geometrycznym. Pole wokół lustra tkaniny całkowicie wypełnione jest wzorami nawiązującymi do tradycyjnych motywów typu semen, będących odzwierciedleniem jawajskiego kosmosu, odwołującego się do symboliki kosmologii indyjskiej. Widzimy tu motywy domków-pawilonów modlitewnych, statków, drzewka życia, mitycznej góry Meru (siedziby bogów indyjskich), czy węża Naga, a także inne, stylizowane wzory roślinne i geometryczne. Jest wiele rodzajów wiązania chusty iket kepala, a w każdym z nich wychodzi się od złożenia kwadratu chusty w trójkąt równoramienny. Następnie robi się kilka zakładek, po czym wiąże się na głowie w określony sposób. Do dziś tradycyjne chusty męskie są rodzajem zwyczajowych wyznaczników etnicznych i kulturowych.
Chusta batikowa jest jedną z kilkunastu tkanin batikowych w zbiorach MEK, a jedną z dziesięciu pochodzących z kolekcji prof. Mariana Raciborskiego (1863-1917) - botanika, przeprowadzającego w l.1896-1900 badania naukowe na Jawie, w słynnym Ogrodzie Botanicznym w Buitenzorgu (obecnym Bogorze), zatrudniony tam przez rząd holenderski. M. Raciborski zafascynowany sztuką Jawy oraz innych wysp indonezyjskich, gromadził także przedmioty sztuki i rzemiosła artystycznego. Swoją kolekcję (206 sztuk), w której znajdują się również tkaniny batikowe, podarował w 1917 roku, tuż przed swoją śmiercią, Muzeum Etnograficznemu w Krakowie, którego siedziba znajdowała się wtedy na Wawelu.
W zbiorach MEK znajdują się również batiki z kolekcji prof. Michała Siedleckiego oraz kilka współczesnych tkanin batikowych.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
Batik drawn in wax. 200 year of batik art from Indonesia in the Tropenmuseum collection. Royal Tropical Institute, Amsterdam 2001
Wrońska-Friend Maria, Sztuka woskiem pisana. Batik w Indonezji i Polsce, Warszawa 2008
Niezwykłe spotkania. Jawajski batik w Krakowie. Muzeum Manggha, Kraków 2007
Batik. Javanese and Sumatra Batiks from courts and palaces. Rudolf G. Smend Collection, Kőln 2000
Rudolf Smend, Brigitte Majlis, Harmen Veldhuisen, Peter Wenger, Batik: From the Courts of Java and Sumatra: From the Courts of Java and Sumatra, Tuttle Publishing, 2013
Ripayandi David AJP, A Brief Description on the Role of Batik for Indonesian Society, North Sumatera University Medan 2009
Inger McCabe Elliot, Batik: Fabled Cloth of Java, Tuttle Publishing, 15 maj 2004
Soegeng Toekio M., Tutup Kepala Tradisional Jawa, Direktorat Jenderal Kebudayaan, 1980
Jill Condra, Encyclopedia of National Dre Traditional Clothing Around the World, ABC-CLIO, 2013
digilib.unila.ac.id/875/9/BAB%20II.pdf
digilib.itb.ac.id/files/disk1/507/jbptitbpp-gdl-suciatinim-25303-6-2007ts-c.pdf
personalweb.unito.it/giorgio.ferrarese/varia/Haake1989ComputersMathApplic.pdf
