Ten kobiecy gorset, uszyty ręcznie z kwiecistego kretonu, należy do kolekcji ubiorów łemkowskich. Datowany na początek XX w. jest jednym z wielu gorsetów zgromadzonych w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, które pochodzą z nieistniejącego już dzisiaj obszaru etnograficznego u podnóża Małych Pienin, określnego mianem Rusi Szlachtowskiej. Była to niewielka łemkowska enklawa, położona na zachód od rzeki Poprad, zamieszkała przed II wojną światową przez ludność rusińską. Tworzyły go cztery wsie znajdujące się w niewielkiej odległości od Szczawnicy: Szlachtowa, Jaworki, Biała Woda i Czarna Woda. Na skutek przesiedleń na radziecką Ukrainę, które miały miejsce w latach 1945-1946 oraz wysiedleń na Ziemie Odzyskane prowadzonych w ramach Akcji ,,Wisła", począwszy od 1947 r. rdzenni mieszkańcy tych terenów zostali z nich usunięci. Biała Woda i Czarna Woda (poza kilkoma gospodarstwami tej ostatniej włączonymi do Jaworek) przestały istnieć. Na obszarze Białej Wody – rodzimej wsi prezentowanego gorsetu - utworzono Rezerwat Przyrody, a Szlachtowa i Jaworki zostały zasiedlone przez ludność przybyłą tutaj z Podhala.
W tym miejscu trzeba wyjaśnić, że termin - Ruś Szlachtowska - jest nazwą sztuczną, wprowadzoną przez Romana Reinfussa (1910-1998), wieloletniego badacza Łemkowszczyzny, który podczas penetracji tego obszaru zwrócił uwagę, że język, budownictwo, zwyczaje i strój jego mieszkańców znajdowały się pod wpływem zarówno kultury polskiej jak i słowackiej, przez co różnili się oni kulturowo od Łemków po wschodniej stronie Popradu. Skłaniali się raczej ku swoim południowym, słowackim sąsiadom pozostając z nimi we wzajemnych kontaktach handlowych, a także tworząc koligacje rodzinne.
Dzisiejszy obiekt tygodnia, to rodzaj furtki do tego interesującego etnograficznie obszaru. Może zachęcić do pogłębienia wiedzy na temat historii Łemków, poznania ich zwyczajów i sposobu ubierania się. Gorset, jako element odzieży, zawsze stanowił ważny punkt na drodze analitycznego opracowania stroju. Przeglądając kolekcję gorsetów z Rusi Szlachtowskiej można zauważyć jak były różnorodne, jak zmieniały się w zakresie materiałów użytych do ich wykonania, rodzaju zdobienia i zapinania. W połowie XIX w. szyto je z sukna, w kolorach czerwonym, zielonym lub czarnym. Do lat 80. XIX w. nie były zdobione. Pierwsze dekoracje pojawiły się wokół szyi – były to kupne, ząbkowane, sukienne tasiemki i krepinki, wtedy też na przednich połach wprowadzono haft, przypominający szamerunki na wojskowych mundurach. Początek XX w. przyniósł modę na gorsety szyte z tybetu o barwnych kwiatowych wzorach oraz gorsety aksamitne, które zaczęto pokrywać haftem o roślinnym ornamencie. Początkowo wykonywano go ściegiem łańcuszkowym, następnie w latach 30. XX w. wprowadzono haft płaski zajmujący coraz większą powierzchnię tkaniny, natomiast w latach 40. XX w. - pod wpływem mody z sąsiedniej Szczawnicy - do wyszywania używano niekiedy koralików i cekinów.
Prezentowany gorset jest skromny, prosty w kroju, nie posiada wyszukanych zdobień - jedynie oszewkę z zielonej krepinki. A jednak przyciąga uwagę! Po pierwsze: wspomnianą wyżej proweniencją. Po drugie: drukowanym fabrycznie na całej powierzchni kwiecistym ornamentem, a jeśli jeszcze spojrzymy na jego podszewkę zauważymy, że do podszycia użyto kilku bawełnianych płócienek, o zróżnicowanych wzorach. Po trzecie: ciekawymi, przyszytymi wzdłuż rozcięcia czterema guzikami – mosiężnymi, pochodzącymi z dawnym mundurów wojskowych. Wtórne wykorzystywanie guzików wojskowych w odzieży ludowej było często stosowaną praktyką. Możemy przypuszczać, że dla nieznanej nam właścicielki omawianego gorsetu, zachowane przy nim guziki, oprócz praktycznego zastosowania pełniły rolę wyłącznie ozdobną. Jednak dla ówczesnych żołnierzy były nośnikami konkretnych informacji. Na podstawie koloru guzika i ornamentu można określić nazwę lub numer oddziału, funkcję, a nawet stopień wojskowy. Nasz gorset posiada trzy guziki z przedstawieniem lufy armatniej skrzyżowanej z wyciorem, pod którymi znajdują się trzy kule armatnie umieszczone na stylizowanym podłożu (wskazują na mundur armii austro-węgierskiej z przełomu XIX i XX w.) oraz jeden z wizerunkiem orła w koronie (polskie godło państwowe, prawdopodobnie według wzoru z 1928 r.). Ten guzik z orłem, późniejszy w stosunku do tych, które z nim współwystępują, świadczy, że gorset mógł być noszony jeszcze po 1928 r. Warto nadmienić, że w kolekcji ubiorów łemkowskich, nie jest on jedynym, przy którym do zapinania użyto nie tylko wojskowych, ale także liberyjnych guzików. Na awersach znajdziemy orła trzymającego w szponach kotwicę (amerykańska marynarka wojenna), monogramy z koroną lub bez, cyfrę, także gwiazdę. Na pewno wywołany tutaj temat tego rodzaju guzików, ich różnorodności, znaczenia i zastosowania, jest bliższy miłośnikom filobutonistyki i pasjonatom wojskowego umundurowania - ale jak się właśnie okazało - również podczas opracowania łemkowskiego gorsetu, okazał się niezwykle ciekawym, etnograficznym wątkiem badawczym.
Opracowała Anna Grochal
Bibliografia
W. Boczkowski, M. Jaroszyński-Wolfram, K. Gładki, Guziki. Polskie guziki wojskowe od XVI do końca XX wieku. Przewodnik dla kolekcjonerów, Warszawa, 1999.
R. Reinfuss, Etnograficzne granice Łemkowszczyzny, „Ziemia”, 1936, nr 10/11.
R. Reinfuss, Próba charakterystyki etnograficznej Rusi Szlachtowskiej na podstawie niektórych elementów kultury materialnej, „Lud”, t. XXXVII, 1948.
Jerzy Starzyński, Rusini Szlachtowscy, [w:] Krakowiacy, Lachy, Górale. Stroje wsi małopolskiej, T. X, Łemkowie Sądeccy i Gorliccy, Rusini Szlachtowscy. Nowy Sącz, 2020.
Z. Żygulski jun., H. Wielecki, Polski mundur wojskowy, Kraków, 1998.
