Czarna figurka w barwnym pióropuszu z naturalnych piór przedstawia ducha Topu. Figurka pochodzi od Indian Tapirapé z brazylijskiej Amazonii, którzy żyją w centralno-zachodniej Brazylii, na zachód od rzeki Araguaya (Araguaia) i na północ od rzeki Tapirape, zachodniego dopływu, wpadającego do Araguaya, w stanie Mato Grosso. Indianie Tapirapé należą do grupy mówiącej językami Tupi-Guarani. Według przekazów Tapirape żyli jakiś czas razem z Indianami Karaża (Karaja, Caraja) nad brzegami Araguaya i Javahe, ale gdy się pokłócili, przenieśli się na zachód – na tereny, które dziś zamieszkują. Na początku XX wieku według zapisów badaczy cała populacja Tapirapé liczyła ok. 1000 osób, a ich osady sąsiadowały na północy z terytorium Indian Kajapo (Cayapo, Kayapo), którzy od zawsze byli ich wrogami. Międzyplemienne wojny z Indianami Kajapo i Karaża, a przede wszystkim choroby przywleczone przez licznie przybywających imigrantów z Europy i spowodowały spadek liczebności Indian Tapirapé. W 1937 roku pozostała tylko jedna wieś z ok. 150 członkami, w okolicy oddalonej ok. 30 km na północ od rzeki Tapirapé. Według wierzeń plemiennych w latach 40. XX wieku, kiedy większość Tapirapé zginęła w walkach międzyplemiennych z Indianami Kajapo i Karaża, od całkowitej zagłady uchronił ich mityczny ptak – duch opiekuńczy plemienia. Obecnie jest to niewielka grupa zamieszkująca sawanny nad Tapirapé. W latach 70. XX wieku liczebność tej grupy etnicznej wynosiła zaledwie 100 osób. Jednak powoli Tapirapé zaczęli odzyskiwać wiarę w odbudowanie plemienia. Dzięki międzyplemiennym małżeństwom z kobietami z sąsiedniego, niegdyś wrogiego plemienia Karaża liczebność tej grupy wzrasta. Dzisiejsze źródła (2005 rok) podają, że jest ich około 600. Zajmują się nadal rybołówstwem, łowiectwem i prymitywnym kopieniactwem, ale żyją głównie z turystyki, ze sprzedaży tradycyjnych etnicznych wyrobów i ozdób z piór.
Ich religia opiera się zasadniczo na wierzeniach w dwa rodzaje duchów, zwane Anczunga. Są to duchy zmarłych i różnorakie złośliwe leśne duchy, które zsyłają choroby i powodują inne szkody. Do takich duchów zaliczane są duchy Topu, które także mogą powodować niegroźne, ale uciążliwe choroby. Jednak Topu to przede wszystkim pomocnik i posłaniec bóstwa gromu, pioruna Kanawana. Wiązany jest też z bóstwem Tupa z dawnych wierzeń Indian Tupinamba z grupy Tupi-Guarani, które powodowało pioruny i błyskawice oraz deszcz. Topu podróżują w przestworzach w swoich łódkach z połówek tykw, których odgłosy powodują burze, a strzały wypuszczane przez Topu stają się błyskawicami. Topu są swego rodzaju pośrednikami między bóstwem gromu a szamanami, którzy są wzywani do walki z nimi. Szamani wyposażeni w ponadnaturalne moce, poskramiające złe duchy mogą spowodować, że staną się one przyjazne. W celu poskromienia złych duchów Topu odbywają się specjalne obrzędy, w czasie których szamani całkowicie odurzeni tytoniem i podnieceni przez niekończący się taniec i śpiew „odpływają” do domu Pioruna, by z nim walczyć. Duchy Topu wystawiane przeciwko szamanom przez bóstwo gromu, często „ranią” ich swoimi strzałami, a ci „padają bez przytomności”. Jednak dzięki swojej nadzwyczajnej mocy szamani potrafią poskromić złe duchy i zmusić wiele z nich do działania na swoją korzyść. Z relacji przekazanych antropologowi Herbertowi Baldusowi (1899–1970) przez szamana Tapirapé z doznanych przez niego wizji podczas trwającej cztery dni ceremonii poświęconej Piorunowi wynika, że Topu to syn Pioruna. W swoich wizjach widział on zarówno bóstwo gromu – ogromne, z ciałem pokrytym białymi włosami i pióropuszem z wieloma czerwonymi piórami, jak i małego Topu, noszącego pióropusz z czerwonych piór Ary. Topu miał też małą plakietkę w wardze, którą szaman chciał mu wyciągnąć, ale duch się wymknął. W konsekwencji Topu wypuścił swoją strzałę, którą ugodził szamana i ten stracił przytomność. W swoich wizjach szaman widział wiele Topu i dusz szamanów wokół nich. Według wierzeń Tapirapé po śmierci dusze szamanów łączą się z piorunami i błyskawicami.
Takiego ducha pomocnika, zwanego Topu, wyobraża czarna woskowa figurka ze zbiorów Muzeum. Charakteryzuje się ona nie tylko barwnym pióropuszem, ale specyficzną budową. Ma nieproporcjonalnie długą szyję, na której osadzona jest głowa z wydłużonymi, lejkowatymi ustami i oczami zaznaczonymi odłamkami z masy perłowej. Na rękach zaznaczone są ozdoby w postaci ściśle przylegających opasek z szerokimi „kołnierzami”, a na nogach owijki ze sznurka. Postać ukazana jest z zaznaczonymi narządami płciowymi, ze specjalną osłoną na penis w postaci owijki z liścia palmy buriti (Mauritia flexuosa).
Figurka pochodzi z kolekcji dr. Borysa Malkina, który pozyskał ją w terenie od brazylijskich Indian Tapirapé w latach 1960–66 dla muzeum uniwersyteckiego w Pocatello w USA. Do zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie trafiła w 1967 roku na zasadzie wymiany (w zamian za polskie stroje ludowe) z Idaho State University Museum w Pocatello, zainicjowanej przez samego kolekcjonera.
Borys Malkin (1917–2009) był badaczem kultur Indian Ameryki Południowej i kolekcjonerem, który swojej pasji podróżniczo-badawczej poświęcił niemal całe życie. Był entomologiem i antropologiem z wykształcenia, podróżnikiem i wybitnym kolekcjonerem, a także fotografem i filmowcem-dokumentalistą. Jego olbrzymie zbiory przyrodnicze, etnograficzne, archeologiczne i fotograficzne znajdują się w kilkudziesięciu muzeach na całym świecie. Wśród polskich instytucji muzealnych Muzeum Etnograficzne w Krakowie posiada największą część kolekcji badacza – ponad 1000 obiektów, w tym 100 archeologicznych. Ponadto w zbiorach Muzeum znajduje się bogate archiwum kolekcjonera (ogromny zbiór diapozytywów – ponad 9 tys.; ok. 40 tys. negatywów, a także listy-kroniki oraz notatki z terenu). Bardzo ważnym rezultatem naukowych badań Malkina w Kolumbii, u Indian Embera znad górnego biegu rzeki Saija w departamencie Cauca w 1971 roku, było odkrycie nieznanego gatunku małych żabek, zwanych przez Embera kokoi (Phyllobates terribilis) o bardzo silnie trującej wydzielinie skórnej, którą Indianie ci zatruwają strzałki do dmuchawek. Rezultaty tego odkrycia w postaci monografii wydrukowano w „Bulletin of the American Museum of Natural History”.
W zbiorach MEK, oprócz opisywanej figurki, znajdują się także inne interesujące obiekty tej grupy Indian, a wśród nich specjalne ozdoby z piór, które nosili podczas ceremonii i obrzędów: posiadające magiczną moc pióropusze czarowników, a także olbrzymia maska obrzędowa Cara Grande, łuk obrzędowy czy szerokie tkane opaski noszone na przegubach rąk i nóg.
W uznaniu zasług dla kultury miasta Krakowa Borys Malkin został odznaczony złotą odznaką „Za pracę społeczną dla Miasta Krakowa”, zaś Muzeum zrealizowało o nim film dokumentalny, zatytułowany Xupera.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana bibliografia:
Julian H. Steward (red.), Handbook of South American Indians, vol. 3, Washington 1948.
Herbert Baldus, The Tapirape. A Tupi Tribe of Central Brazil. Revista do Arquivo (Journal of the Municipal Arquives). University of Florida Digital Collections of Florida: Prefeitura de Sao Paulo; Univ. of Florida - digital version. 1944-1949, vol. 96-127, wyd. zdigitalizowane: ufdc.ufl.edu//UF00103051/00001 (dostęp dn. 14.01.2018).
Leonardo Boff, Virtues: For Another Possible World, Wipf and Stock Publishers, Oregon 2011.
Borys Malkin, Odchodzący świat. Tropem kultur indiańskich i świata przyrody Ameryki Południowej, Wydawnictwo AKOT, Warszawa 2007.
Judith Shapiro, From Tupa to the land without evil: The Christianization of Tupi-Guarani Cosmology, American Ethnologist, Frontiers of Christian Evangelism, wyd. I 1987. vol. 14, s. 126-139.
James Stuart Olson, The Indians of Central and South America: An Ethnohistorical Dictionary, Greenwood Publishing Group, 1991.
Ruben E. Reina, Kenneth M. Kensinger, The Gift of Birds: Featherwork of Native South American People, University of Pensylwania, University Museum of Archaeology and Anthropology, 1991.
Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, tom XIV – Zbiory Pozaeuropejskie, MEK Kraków 1998.
www.harn.ufl.edu/amazonianfeatherwork.html (dostęp dn. 14.01.2018)
www.nmai.si.edu/searchcollections (dostęp dn. 14.01.2018)
pastexhibitions.guggenheim.org/brazil/encounter_01.html (dostęp dn. 14.01.2018)
