Figura satyryczna przedstawia śpiewaka operowego o czarnej twarzy-masce, ubranego w czarną kamizelkę, muszkę oraz spodnie z zygzakowatymi lampasami, przewiązane brunatną szarfą. To nowy typ ceramiki, który pojawił się wśród Indian Cochiti-Pueblo z Nowego Meksyku dopiero pod koniec XIX wieku. Indianie ci, podobnie jak wszyscy Pueblo (tym mianem określa się różne plemiona z płd.-zachodu USA, głównie Arizony i Nowego Meksyku, mieszkające w dolinie Rio Grande, jak: Tewa, Tiwa, Towa, Taos, Nambe, Jemez, Acoma, Laguna, Cochiti, także Zuni oraz Hopi), uważani są za spadkobierców prehistorycznych kultur Anasazzi i Mogollon, które według archeologów przejęły sposoby wyrobu naczyń glinianych z Mezoameryki ok. 500 r. p.n.e. Od tego czasu wyroby ceramiczne stały się integralną częścią tych kultur. Indianie Pueblo, zamieszkujący tereny tych dawnych kultur, wytwarzali zarówno naczynia użytkowe, jak i ceremonialne – wśród nich wyroby figuralne mające znaczenie symboliczne, obrzędowe. Każda grupa Peublo charakteryzowała się odrębnym rodzajem i stylem ceramiki, odmienną kolorystyką i zdobnictwem. Typową tradycyjną ceramikę Indian Cochiti charakteryzuje czarna i czerwono-brunatna polichromia na kremowym tle. Wśród motywów zdobniczych znajdziemy wzory geometryczne, motywy ptaków i innych zwierząt, a także ludzi oraz symbolizujące deszcz (chmury, błyskawice). Istotną cechą wyrobów Cochiti były duże obszary pozostawione bez dekoracji. Od najdawniejszych czasów w ich tradycyjnych wyrobach glinianych były też obecne wyroby figuralne związane z wierzeniami i mitami.
Według Barbary Babcock, autorki wielu publikacji o kulturze i historii ceramiki Indian Pueblo, figuratywną ceramikę można określić jako uosobienie i formę modlitwy do przodków, bogów lub duchów o deszcz, dobre plony, sukces w polowaniu, a także o płodność, zarówno wśród ludzi jak i zwierząt. Naczynia gliniane jako pojemniki na żywność i wodę były traktowane jako źródło życia, stąd też wierzono, że poprzez proces wyrobu naczyń powoływane jest życie. Figury gliniane miały być niczym ziarna zebrane w koszu i przyniesione przez mityczną parę ludzi, brata-siostrę, kiedy po raz pierwszy pojawili się na ziemi.
Pod koniec XIX wieku rozwinął się specjalny rodzaj ceramiki figuralnej, o zabarwieniu satyrycznym, charakteryzujący się pewną karykaturalnością w wyobrażeniach obcych, a także w przedstawieniach kowbojów, różnych dwugłowych istot, śpiewaków operowych czy bajarzy z otwartymi ustami. Na jej pojawienie się miało wpływ ukończenie w 1880 roku kolei z Missouri do Santa Fe w Nowym Meksyku, który dopiero od 1848 roku stał się terytorium USA. Wytyczona już w 1821 roku droga stała się ważnym międzynarodowym szlakiem handlowym, a potem również wojskowym, łączącym Meksyk ze Stanami Zjednoczonymi. Pojawienie się kolei, a wraz z nią osadników oraz dużej rzeszy różnego rodzaju handlarzy, podróżników i kolekcjonerów, a także spragnionych wrażeń zwykłych turystów spowodowało zmianę charakteru ceramiki wytwarzanej przez Indian Pueblo. Indianie Cochiti w reakcji na tę inwazję obcych, dla których byli swoistą atrakcją, zaczęli wytwarzać ceramikę figuralną przedstawiającą w nieco kpiarski, karykaturalny sposób przybyszów: hiszpańskich handlarzy, członków grup teatralnych, kowbojów, a także tańczące i śpiewające niedźwiedzie lub inne zwierzęta. Figury te, mimo że tworzone specjalnie dla turystów, były wykonywane i zdobione tradycyjnymi technikami. Instytucje muzealne, mimo usilnych starań kupców z Santa Fe, chcących osiągnąć większe zyski z ich sprzedaży, nie nabywały ich uważając je za wyroby czysto turystyczne. Początkowo chętnie kupowali je turyści, jednak z czasem popyt na duże wyroby ceramiczne zmalał, w związku z kłopotliwym transportem. Wreszcie, zaniechano ich wytwarzania, co nastąpiło już na początku lat 20. XX wieku. Dalszą degradację tradycyjnych wyrobów ceramicznych spowodowała budowa i otwarcie w 1926 roku słynnej transamerykańskiej drogi nr 66, a odrodzenie się ceramiki, szczególnie tej figuralnej nastąpiło dopiero w latach 60. XX wieku.
Wszystkie te okoliczności sprawiły, że w zbiorach muzealnych jest niewiele dużych figur satyrycznych z przełomu XIX i XX wieku. Tym bardziej cenna jest prezentowana tu figura z kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie. W zbiorach pozaeuropejskich Muzeum znajduje się jeszcze jedna tego typu figura, przedstawiająca śpiewające zwierzę. Ciekawa jest też historia tych figur, które obok kilku naczyń zasobowych olla, trafiły do zbiorów Muzeum dopiero na początku lat 80. XX wieku, z przekazu Muzeum Narodowego w Krakowie via Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Figury te najprawdopodobniej pochodzą z kolekcji Heleny Modrzejewskiej. Świadczyć mogą o tym niektóre adnotacje zachowane w dokumentacji muzealnej, jak i bogata wzajemna korespondencja Heleny Modrzejewskiej i Karola Estreichera, który otrzymywał różne dary od artystki. Jedno z naczyń podarowane zostało przez rodzinę Estreicherów bezpośrednio do Muzeum w 1936 roku z zaznaczeniem, że pochodzi z daru „artystki Heleny Modrzejewskiej”. Przy niektórych z pozostałych naczyń, które trafiły do Muzeum II połowie XX wieku znajduje się adnotacja, że pochodzą z daru Karola Estreichera Rozbierskiego (matka Karola wywodziła się z Rozbierskich). Wszystkie naczynia i figury pochodzą z tego samego okresu i regionu; należą do Indian Pueblo z przełomu XIX i XX wieku. Z korespondencji Estreichera i Modrzejewskiej wynika, że aktorka wysyłała do Krakowa wiele naczyń wykonanych przez Indian Pueblo. W liście do artystki i jej męża z 4.XII 1883 roku Karol Estreicher wspomina o „czterech pakach”, które „odbierał na cle Markiewicz”, a pośród częściowo rozpakowanych rzeczy znajdowało się „ kilka waz i gliniane zwierzątka, także sajdak ze strzałami”.
Opracowała Eleonora Tenerowicz.
Wybrana literatura:
L. Lamphere, H. Ragone, P. Zavella, Situated Lives: Gender and Culture in Everyday Life. Routledge, 2014: Routledge, 2014. 2014.
Allan Hayes, John Blom, Carol Hades, Southwestern Pottery: Anasazi to Zuni; Taylor Trade Publishing, 2015.
Henry Glassie "The Spirit of Folk Art" . The Girard C...
Michael Owen Jones, Folkloristics: An Introduction; Indiana University Press, 1995.
B. Gordon, M. Herzog, American Indian Art: The Collecting Experience; Elvehjem Museum of Art, Chazen Museum of Art, 1988.
Nigel Rapport, Transcendent Individual: Essays Toward a Literary and Liberal Anthropology; Routledge, 2002.
www.elmoreindianart.com/Coll./Pueblo_Pottery/Cochiti_Pottery/
www.adobegallery.com/origin/Cochiti_Pueblo
www.indianpueblo.org/19pueblos/cochiti.html:
