Fartuszek (zdjęty z krzyża)

Już po przeczytaniu nazwy obiektu pojawia się wątpliwość: czy jest ona napisana poprawnie, czy wkradł się błąd? Może, to fartuch z ozdobnymi motywami krzyżykowymi? Albo fartuch,  haftowany w technice krzyżykowej? Albo część stroju kobiecego – fartucha-zapaski? Bo co mają wspólnego fartuch i krzyż?

Jednak nie. Żadnego błędu. Podpis jest poprawny. Jest to dokładnie fartuch, zdjęty z krzyża. I tu zaczynamy historię przybliżającą nam starożytne tradycje ludowe, obrzędy, które współczesnemu człowiekowi mogą wydać się nieco dziwne, a nawet przerażające. Należy zaznaczyć, że mówimy o historyczno-etnograficznym regionie Polesia, gdzie do dziś w niektórych miejscowościach zachowały się rytuały i obrzędy związane z kultem przodków, które miały pomóc w opiece nad żywymi. Właściwie dzisiejszy obiekt związany jest z kultem oddawania czci zmarłym i zwracania się do nich z prośbami poprzez „pośrednictwo” przedmiotów (rzeczy) materialnych, w tym tkanin. 

Obiekt pochodzi z kolekcji Stanisława Cerchy (1867-1919),  polskiego historyka sztuki, artysty, etnografa i folklorysty, który, w latach 1892-1894 podróżował po Białorusi. Przywiózł wtedy wiele przedmiotów z rejonów powiatu Bychów i Rochaczew w guberniі mohylewskiej, które przekazał do Gabinetu Historii Sztuki i Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1918 r. kolekcja ta trafiła jako depozyt do MEK.

Fartuszek został wykonany z fabrycznej tkaniny bawełnianej, już lekko pożółkłej w wyniku użytkowania i upływu czasu. Dolny brzeg zdobi marszczona falbana, która połączona jest z częścią główną ręcznie wykonaną wstążką „zębatą”, zygzakowatą, przypominającą szeroką mereżkę. Wyrób wygląda jak element stroju kobiecego – fartuch-zapaska, tyle że w zmniejszonej wersji.

Od dawna wierzono, że płótno (tkanina lub powstały z niej produkt) ma znaczną moc rytualną, symboliczną, magiczną. Z procesem tworzenia tkaniny (przerabianie surowca, przędzenie nici, nawijanie nici na wrzeciono) na Polesiu wiąże się wiele czynności o charakterze magicznym. Nitka – jako metafora ludzkiego życia – odzwierciedla los człowieka i długowieczność. W zwyczajach weselnych nić, używana do szycia wianków, powinna być długa, bez sęków, mocna, trwała – jako symbol długiego i szczęśliwego życia w małżeństwie. Płótno lub wyrób tkany posiada natomiast wiele znaczeń związanych z cyklem życia człowieka – narodzinami, weselem czy śmiercią. Do chrztu dzieci zawijano w kawałek płótna, nazywany „krzyżmo” (крижмо); haftowano weselny ręcznik płócienny, a zmarłemu do trumny wkładano lnianą tkaninę.           

W niektórych rytuałach (z udziałem wyłącznie kobiet) wytwarzano tkaniny, które posiadały magiczną właściwość wpływania zarówno na ludzi, jak i zmitologizowane obiekty wszechświata. Te archaiczne idee i związane z nimi praktyki są pozostałością pogańskich wierzeń przodków i dawnych zabiegów magicznych. Jednym z nich, powszechnym na Polesiu, jest tkanie tzw. „obydennoho” (обиденного) i „obrocznoho” (оброчного) ręcznika. Taki ręcznik należało utkać w jedną noc. W procesie tkania mogły brać udział tylko panny, wdowy i starsze kobiety, które przebierały się w nowe, czyste ubrania i rozpoczynały tworzenie płótna. Nad ranem, po zakończeniu pracy, z tym „obrocznym” ręcznikiem kobiety obchodziły cerkiew z błagalną intencją.            

Tkaniny – kawałki materiału, chusteczki, liny, ręczniki, czerwone wstążki i nici, zawiązane węzły itp. – miały szerokie zastosowanie jako narzędzia lecznicze i magiczne w praktykach związanych z czarami oraz znachorstwem. Tkanina służyła również jako hołd, darowizna mająca m.in. na celu nawiązanie kontaktu ze światem sakralnym (nieziemskim).           

Do takich wyrobów tekstylnych właśnie należały „fartuchy” (фартух). Zawieszano je na krzyżach nagrobnych, a także na przydrożnych krzyżach „figurach” (фігура), które odgrywają ważną rolę w kulturze duchowej na Polesiu.  Krzyż, umieszczony w konkretnym miejscu miał swoje znaczenie i cel. Jako amulet umieszczano go w gospodarstwie domowym lub w polu; jako podziękowanie Bogu i jako ofiara w trudnych sytuacjach życiowych; na granicach miejscowości jako ochrona przed chorobami; na skrzyżowaniu dróg przed złymi mocami; jako znak zniesienia pańszczyzny. Jedną z odmian krzyży, są krzyże wotywne („obroczni”, оброчні). Osoba, która chciała coś zmienić w swoim życiu, prosiła o to Boga, obiecując („obrikajetsia”, обрікається), że złoży ofiarę na rzecz kościoła lub powiesi na krzyżu ręcznik, chustkę, jeśli prośba zostanie wysłuchana. Najczęściej „obrok” (оброк) kojarzono ze sferą rozrodczą (choroby, bezpłodność, problemy w rodzinie) i ekonomiczną (susza, nieurodzaj, pomór bydła). „Fartuszky” jako podziękowania lub prośby przynosiły zwykle kobiety.  

Fartuch, khvartushok to fragmenty tkaniny, najczęściej z domowego płótna, później – z tkaniny fabrycznej lub wyciętych kawałków z ręczników, nakryć głowy „namitek”, niekiedy – fragmentów fartuchów jako elementu odzieży kobiecej. Często na tych kawałkach materiału haftowano motywy krzyży w kolorze czarnym. Zwłaszcza jednak dekorowano je falbankami, wstążkami. W połowie XX wieku pojawiła się tradycja ozdabiania krzyży kolorowymi wstążkami. Wraz z rozwojem przemysłu fabrycznego i upowszechnieniem się tkanin przemysłowych ręczniki i wstążki zaczęto kupować. W przeszłości fartuchy i chustki wieszano wyłącznie na krzyżach nagrobnych na mogiłach kobiet, natomiast na grobach mężczyzn – ręczniki. Według starożytnych wierzeń takie fartuchy przeznaczone były dla zmarłych, którzy „na tamtym świecie” mogli składać w nich jabłka i wycierać ręce. Na Polesiu fartuchy i ręczniki wieszano na krzyże nadmogilne w Wielki Czwartek, kiedy porządkowano groby przodków. Wierzono, że w tym dniu zmarli przystępują do spowiedzi. 

Fartuchy zawieszano na dolnej, pionowej części krzyża. Na Polesiu ten niewielki kawałek materiału często kojarzono z symbolicznym ubraniem ukrzyżowanego Chrystusa, a samo zakładanie jako „odzienie”, „zakrywanie”. Jeśli na krzyżu znajdowała się figura Chrystusa, nie była ona przykrywana tkaniną: chustkę zawiązywano tak, aby węzeł znajdował się w talii Chrystusa. Wzdłuż boków figury układano ręczniki. Na Polesiu (w niektórych miejscowościach) i na Wołyniu zakorzenił się  zwyczaj „rozbierania” figury ukrzyżowanego Chrystusa przed Wielkim Postem i ponownego „ubierania” przed Wielkanocą. Zachowany jest do dzisiaj.           

Warto zwrócić uwagę na jedno: wniesione wota („obrok”) m.in. w postaci fartuszków uznawano za nienaruszalne. W powszechnym przekonaniu wierzono, że należą one do „tamtego” świata i ludzie z „tego” świata nie mogą ich zabrać. Można było jednak je „wymienić”: przynieść własny „fartuszek” na krzyż, i wziąć (nie wyrzucać!) ten, który na nim wisiał wcześniej.  Nieznane są okoliczności pozyskania „fartucha, zdjętego z krzyża”, który znajduje się w zbiorach MEK, w białoruskiej kolekcji Stanisława Cerchy. Czy ktoś zostawił zamiast niego własne wotum? Może zabrał po „sprzątaniu” mogił? Brak odpowiedzi na te pytania nie zaprzecza historycznej i etnograficznej wartości obiektu. Obecność „fartuszka” w muzealnej kolekcji  nawiązuje do myślenia o archaicznej tradycji obrzędowego wykorzystania tkanin na Polesiu w rożnych kontekstach, przekonaniu o niezwykłej sile wiary oraz czci i szacunku do przodków.

BIBLIOGRAFIA:

A.Dębowska, K.Sołub, J.Sołub, Ręcznik ludowy z okolic Bielska Podlaskiego – haft i koronka, wyd. II, 2015
J. Siegień-Matyjewicz, Los człowieka na płótnie wyhaftowany – ręcznik obrzędowy jako symbol kultury materialnej Białorusinów z Podlasia, „Acta Polono-Ruthenica” XXV/2, 2020

І. Ігнатенко, О. Нагорнюк,  Придорожні хрести Полісся: функції, семантика та символіка,  . „Народознавчі зошити”, № 1 (109), 2013

О.Козакевич, Т.Куцыр, Декор традиционных рушников Украинского Полесья, Традыцыі i сучасны стан культуры i мастацтваў, Выпуск 3, Мiнск 2022

О.Лобачевская, Белорусский народный текстиль, Минск 2013

О.Никорак, Українська народна тканина ХІХ-ХХ ст.: типологія, локалізація, художні особливості, Львів 2004