Wojłoki to specjalny rodzaj kobierców, tzw. bitych, powstałych z bitej i sfilcowanej wełny owczej.
W literaturze fachowej poświęcono im bardzo mało miejsca, choć filc to najstarsza forma obróbki wełny, znana od ponad 5 tys. lat. Do najstarszych zachowanych wyrobów filcowanych, datowanych na V–III w. p.n.e, należy słynny pazyryk – zawieszka filcowa z wzorami aplikacyjnymi, znaleziona w 1947 roku w grobowcu w wysokim Ałtaju (obecnie w Ermitażu w Petersburgu). Już wtedy wytwarzano wiele filcowanych wyrobów: czapraki, koce, torby, skarpety, kobiece ozdoby do włosów i inne. Wojłokowe kobierce i inne wyroby filcowane należą do podstawowych tkanin użytkowych nomadów z Azji Środkowej, towarzysząc im w codziennym życiu, ceremoniach i rytuałach aż do czasów współczesnych, a dekoracyjne wzory utrwalane i przekazywane z pokolenia na pokolenie, nawiązują do dawnych wzorów przodków. Jednak zainteresowanie budziły przede wszystkim kobierce wiązane oraz kilimy, czy gobeliny, jako tkaniny luksusowe. Natomiast wojłoki, nawet te bardzo ozdobne, uważane były za coś niewartego uwagi, niskiej jakości, nadającego się jedynie jako okrycie na konia czy podkład pod siodło. Wojłoki znane są również w Europie, także wśród Słowian, choć jak podają źródła, filc do Europy trafił o wiele później; znane jest przetwórstwo wełny w Grecji w 75 r. p.n.e, a Grecy i Rzymianie używali filców jako wyściółki pod ciężkimi zbrojami, hełmami, a także jako zabezpieczenie przed strzałami. Po upadku Imperium Rzymskiego filce w Europie zaczęły zanikać i ponownie pojawiły się dopiero wraz z krzyżowcami, którzy przywieźli je z Konstantynopola. W XII i XIII wieku wojłok zastąpił o wiele droższe skórę i futro, a złotym wiekiem użycia filców i wojłoków w Europie był wiek XV.
Choć nie jest znany dokładny wiek pojawienia się filcu, to wiadomo, że powstał on przypadkiem, o czym mówią liczne legendy, istniejące zarówno w Azji, jak i Europie. Persowie, u których tradycja wyrabiania wojłoków wśród turkmeńskich nomadów utrzymuje się od czasów starożytnych, mają legendę o człowieku, który wierzył, że potrafi wyrabiać tkaniny bez użycia warsztatu. Filc powstał przypadkiem, gdy po kilku dniach bezowocnych prób, rozgniewany zaczął deptać wełnę, a spadające ze złości łzy zwilżały ją. Jedna z europejskich legend zaś przypisuje wynalezienie filcu wędrownemu mnichowi, św. Klemensowi, który odkrył, że może ochronić swoje stopy wkładając do butów wełnę, która pod wpływem potu i ugniatania podczas chodzenia wytworzyła jednolitą podeszwę. Zostając biskupem, udoskonalił technikę produkcji, a dziś pozostaje patronem filcarzy (włókienników).
Wojłoki są wciąż wyrabiane w krajach Środkowej Azji, Afganistanie, Kirgistanie, Turkmenistanie czy Tadżykistanie. To podstawowy wyrób ludów pasterskich. Powstają najczęściej z wełny, ale też z sierści zwierzęcej. Od wieków po dziś dzień stosowany jest taki sam prosty i szybki sposób wyrobu wojłoków, polegający na wielokrotnym polewaniu wełny gorącą wodą, ubijaniu jej i formowaniu odpowiedniej grubości i wielkości kobierców, mniej lub bardziej ozdobnych.
W Turcji i Iranie wojłoki wyrabiane są przez mężczyzn, natomiast w Afganistanie i republikach środkowoazjatyckich ich wyrobem zajmują się prawie wyłącznie kobiety, choć w końcowym etapie procesu ich wytwarzania zdarza się, że pomagają im starsi mężczyźni. Wyrób wojłoków odbywa się na zasadzie wzajemnej współpracy. Proces ich powstawania jest kilkuetapowy. Wełnę przeskubaną o grubości ok. 20 cm rozkłada się płasko na płóciennej płachcie, macie lub po prostu na ziemi, ubitej i dobrze oczyszczonej, a następnie polewa gorącą wodą (czasami też zimną) z dodatkiem mydlin, które powodują szybsze splatanie się wełny i ubija się stopami bądź prętami. Ubitą wełnę zwija się wraz z płachtą w rulon; robi to na ogół szereg kobiet klęcząc na ziemi i ubijając rulon przedramionami. Czynność powtarzana jest kilkukrotnie. Jeśli wojłok ma być wzorzysty to po rozwinięciu rulonu układane są kępki kolorowej wełny w określony wzór i powtórnie rulon jest zwijany jeszcze ściślej i mocno obwiązany, a następnie polewany gorącą wodą i ubijany. Na stepach turkmeńskich lub mongolskich taki rulon bywa czasem wleczony za końmi, by wełna mocniej się zbiła i sfilcowała. Ubity już mocno wojłok pierze się w zimnej bieżącej wodzie i suszy na słońcu. Przeważnie boki wojłoku są nierówne. Wojłoki wyrabiane są na własny użytek tak przez ludność osiadłą jak i koczowniczą. Te niedoceniane dywany często wyglądają jak prawdziwe kobierce. Mają pole główne i bordiury, bardzo piękne choć dość proste wzory, bardzo starannie wykonane, szczególnie w tych kobiercach, które stanowią jeden z głównych składników posagu panny młodej. Wśród afgańskich plemion Durrani w skład takiego wiana powinno wchodzić kilka dwojakiego rodzaju kobierców wojłokowych: dwa kobierce typu nitsey – duże czarne, zdobione tylko na obrzeżach muszelkami kauri, oraz kilka mniejszych typu kras – z barwnymi prostymi, ale pełnymi znaczeń wzorami. Bardzo częstym motywem zdobniczym, dobrze znanym wśród hodowców, są tu „baranie rogi” – symbol męskiej odwagi, siły i płodności, a także szczęścia i bezpieczeństwa. Motywy zwierzęce na kobiercach turkmeńskich są częste, ale bardzo zgeometryzowane i schematycznie ujęte, w których trudno doszukać się realnego kształtu zwierzęcia. Do takich zaliczyć należy odpowiednio przekształcone motywy chińskich zwierząt mitycznych, jak smoki, węże czy rajskie ptaki. Natomiast w bordiurach często spotyka się motyw litery „S”, co jest efektem wpływów chińskich; wynikiem przekształceń chińskich wzorów smoka lub węża, reprezentujących nieograniczoną wiedzę i mądrość.
Wojłoki używane są do wyściełania ziemi, wewnętrznych i zewnętrznych ścian namiotu, jako derki i okrycia na zwierzęta. Można na nich spać i przykrywać się nimi, gdyż są doskonałymi izolatorami. Ponadto wojłoki to nie tylko dywany, ale również, jak szirdak u Kirgizów, typowe tkaniny dekoracyjne, powstałe z wycinanych fragmentów filcu o kontrastowej i intensywnej kolorystyce, wprasowanych i utwardzanych, że tworzą spójny wzór oparty na tradycyjnych kompozycjach zaczerpniętych ze świata przyrody.
Opracowała: Eleonora Tenerowicz
Opracowała: Eleonora Tenerowicz
Wybrana bibliografia:
- Fouchier S., Felt. A&C Black, Textiles Handbook, 2009.
- Tapper R., Keith Mc Lachlan, Technology, Tradition and Survival: Aspects of Material Culture in the Middle East and Central Asia, Routledge, 2004.
- Jacobsen Ch., Oriental Rugs a Complete Guide, Tuttle Publishing, 2012.
- Wolski K., LUD, t. 65, 1981. vol. LUD, t. 65, 1981. PTL.
- Biedrońska-Słota B., Leksykon sztuki kobierniczej, Kraków.
- M. Ginter, K. Krzywicka, Jedwabie, filce i karneole. Stroje Azji środkowej ze zb. Muzeum Azji i Pacyfiku, katalog, Warszawa MAiP, 2007.
- The Grove Encyclopedia of Decorative Arts: Two-volume Set, red. Gordon Campbell, Oxford University Press, USA, 2006. tom 1.
- Carol D., Westfall, Feltmaking, Textile Society of America, PDF, w: https://digitalcommons.unl.edu.
- Lukonin V., Ivanov A., Central Asian Art, Parkstone International, 2012.
- http://www.iranicaonline.org/articles/felt
- https://trc-leiden.nl
- http://filc.art.pl/historia-filcu